Fiyaaku tagofeere Maars

0
1401

Ngoɗɗeeki hakkunde Maars e naange ko 227 940 000 km. Mawneeki : tagofeereMaars ɓuri famɗude e Leydi. Nde seɓi feccere leydi ko seeɗa, sabu wuddowol mayre ko 3 394 km. Njuuteeki ñalawma totagofeere Maars ko waktuuji 24 pawɗi hojomaaji 37 e leƴƴanɗe 22. Ndeketagofeere Maars e tagofeere Leydi (ɗo nguur-ɗen ɗo) ɗeɓi fotde njuuteeki ñalawmaaji tawde kañnje fof ko hedde waktuuji men 24. Maars, hitaande mum ko balɗe men 386. Ɗum ma won hitaande men fawnde balɗe 20. Ko fayti e mbaydi mayre, tataɓal tagofeere nde ko nokkuuji ɓaleeji, nokkuuji niɓɓiɗɗi; tataɓe ɗiɗi keddiiɗe ɗe, ko nokkuuji laaɓtuɗi.

Ngoɗɗeeki hakkunde Maars e naange ko 227 940 000 km. Mawneeki : tagofeereMaars ɓuri famɗude e Leydi. Nde seɓi feccere leydi ko seeɗa, sabu wuddowol mayre ko 3 394 km. Njuuteeki ñalawma totagofeere Maars ko waktuuji 24 pawɗi hojomaaji 37 e leƴƴanɗe 22. Ndeketagofeere Maars e tagofeere Leydi (ɗo nguur-ɗen ɗo) ɗeɓi fotde njuuteeki ñalawmaaji tawde kañnje fof ko hedde waktuuji men 24. Maars, hitaande mum ko balɗe men 386. Ɗum ma won hitaande men fawnde balɗe 20. Ko fayti e mbaydi mayre, tataɓal tagofeere nde ko nokkuuji ɓaleeji, nokkuuji niɓɓiɗɗi; tataɓe ɗiɗi keddiiɗe ɗe, ko nokkuuji laaɓtuɗi.

To gulii mayre rewo e worgo, ko nokkuuji daneeji. Nokkuuji ɗi ene mbayloo e nder baylogol dumunnaaji: sahaa heen e majji ena ɓeydoo heewde, sahaa e ɗi ngustoo. Etee, dumunnaaji ɗi ndeggodiriri ko no dumunnaaji leydi nii (ceeɗu, dabbunde, demminaare…). Ɗo kam Maars ena nanndi e Leydi. Nde seerti e leydi ko fayti e ɗum, ko dunngu worgo mayre ɓuri wulde etee ɓuri raɓɓiɗde e dunngu rewo mayre.

Weeyaango Maars.

Duule oole e duule daneeje ena njiyee toon. Duule oole ɗe noon, sahaa eɗe kuuratagofeere Maars nde no woorunoo e nder dumunna potɗo e lebbi. Ene jaggaa tan, hono ɗee ɗo duule, ko ɓuri sikkeede ko henndu ceenal walla funndu. Duule daneeje ɗe noon, mbayi ko no duule men daneeje ɗe nii, bayɗe sahaa no gaaraaji falla walla no wiro nii, sahaa waya no bacce liɗɗi walla no bempeƴƴe nii. Ɗeen duule noon ko ngabbon penndikon.

Caggal nde Ameriknaaɓe nuldi toon laaɗe mumen biyeteeɗe Mariñeer to Maars, yiyaama e nder nate, asɗe byaɗe no doorumaaji nii. Ko ɗum waɗi, ko fayti e heewde gasɗe, Maars ena nanndi e lewru. Laana ka nde ƴeftannoo natal Maars, ngoɗɗeeki hakkunde makka e mayre ko 10 000 km. Ɗum ko e hitaande 1965. Duuɓi 6 pawi heen, Riisnaaɓe-ne nuldi toon laaɗe ɓetooje nguleeki e ɓuuɓol. Nate laaɗe Riisnaaɓe ena nganndina en hono to Maars to, njaareendi ndi (“leydi” mayre) nanndi ko e njaareendi Sahara, ena waɗi tule ceene e caali.

Kollen ɗo nate kaaƴe e dow njaareendi Maars: so en ƴeewtindiima, ma ɗum nanndu e kaaƴe ɗe njiyaten e leyɗeele men ɗe: Ɗe ɓuri nanndude ko e kaaƴe ɗe njiyaten e nder Sahara ɗe (kaaƴe Muritani, walla Maali walla Niiseer, walla Caad). Nde natal ngal ƴeftaa nde, asamaan Maars o ena furɗunoo, ellee maa taw ko henndu ceenal waɗunoo toon; ma en njy e nate he kaaƴe e tule ceene. Heen haayre wootere, ko kaawisaaji Alla, wayi ko no hoyre neɗɗo nii!

Njaareendi tagofeere Maars ena nanndi e leydi ndi njaɓɓaten e dow mum ndi. Laana Ameriknaaɓe mbiyeteeka Wikiŋ (Wikiŋ ngadanka) juuriima e dow tagofeere Maars ñande 20 lewru Morso (20 Suliye) e hitaande 1976. Ka ɓeti nguleeki ka tawi to ŋorol peccol to (to diidol peccungol rewo e worgo tagofeere hakkunde ter ngol), ñalawma nguleeki ena yaha haa degereeji 30(30°); kii nguleeki kam ena heɓee ɗo e dowtagofeere men Leydi. Kono noon so jamma arii, ɓuuɓol ngol ena ɓura galaas (ndiyam penndiɗam) laabi 100, sabu ena yaha haa usto 100° (-100°C). Hono ngol ɓuuɓol kam alaa e dow tagofeere men nde. Hono ngool ɓuuɓol ena tawee e dow lewru. ɓuuɓol ɓurngol mawnude ngol tawetee ko e gudde tagofeere Maars to: saanga dabbunde, ɓuuɓol ena telloo haa yettoo usto 125° (-125°).

Paamen: so wiyaama gudde, ɗum firtaani ko wuddere; firtti tan ko tagopeeje mbayi murliɗde ko no ñaayre nii. Eɗen nganndi ñaayre ena murliɗi kono to gudde to ena heewi ɗepiɗde seeɗa. Tagofeere wayi murliɗde ko no ñaayre nii, ɗo ɗe ɗeppiɗi to alaa gudde, kono wiyetee ko gudde.

Gudde tagofeere men Leydi ngoni ko rewo leyɗeele Riis e Kanada, e worgo leydi Afrik Bannge Worgo. Wuddere leydi wonnde rewo leyɗeele Riis e Kanada, wiyetee ko Aarktiki, ko toon woni wuddere Rewo. Wuddere leydi wonnde worgo leydi Afrik bannge worgo nde, wiyetee ko Antaartik. Ko toon woni wuddere Worgo. To gudde leydi to, ko toon fof ɓuri ɓuuɓde e tagofeere men nde.

*Gaas weeyo ngo.

Ko ɓuri heewde e maggo ko gaas ƴulɓe, sabu e nder 100 fof 95 ko kanko.

Gaas nafnguurndam (walla oksiseen ko gaas nafoowo nguurndam) ena tawee toon, kono ena famɗi no feewi. Ndiyam ena wiyee ena toon kono wonaa mbaamowam (waamataa): sabu tagofeere nde ɓuuɓde, ko ndiyam penndiɗam tan sikkaa waawata won’de toon. Etee ɓuri sikkeede, caggal nde Ameriknaaɓe nuldi toon laana mumen e hitaande 2003-2004, ndiyam ɗam woni ko nder leydi. Kono noon ena sikka, ndiyam meeɗiino won’de toon e nder caalli.

Eɗen mbaawi tonngude:

1) tagopeeje Meerkuur, Wenus (hoodere jaayre), Maars e Leydi, kañum en ɓuri nanndude keertiiɗi fiisiyankooji: kañje ɓuri nanndude tagoodi.

2) Heen tati e majje ena njogii weeyo henndu e dow mumen: ɗum ko Leydi, Wenus e Maars.

3) Meerkuur alaa henndu

4) Wenus e Maars, ɓuri heewde e weeyooji mumen ko keneeli paɗɗinooji (keneeli ɗi poofotaako, ko nanndi e gaas ƴulɓe biyeteeɗo gaas “karbonik” e ɗemɗe tuubakooɓe).

5) Weeyo leydi noon ena seerti e weeyooji Maars e Wenus no feewi, e ɗi ceerti sanne.

6) Tagofeere Leydi ena jogii ndiyam keewɗam, tawi noon to tagopeeje Wenus e Maars e ɗum famɗi (ko fuɗɗaa yiyeede toon ko tawo).

Ɗee-ɗoo tagopeeje mbiyetee ko tagopeeje leñol leydi walla tagopeeje fedde leydi.

WInndannde aroore : tagopeeje Mawɗe.

Umar Abdalla Wele