Koorka keefeero e kaangaaɗo :
Koorka ko e dewe Alla jeyaa. Ndeke kaangaado e keefeero mbaawaa wiyeede yo koor ngam ŋakkere kellefuya e ŋakkere diine.
Fawaade e hadiis Aliw yoo mbelemma won e makko (MAWM) o wiyi : hono Annabi, mo jam e kisal ngoni e mum (JKM) oo wiyi : tato ɓeen ko yaafaabe : kaangaaɗo haa sella; ɗaaniiɗo haa fina; cukalel haa waɗta hoyɗitaade, haa ngel hellifee. Naniraa ɗum ko Ahmadu, Abuu Daawuda e Tirmisiyyu.
Koorka keefeero e kaangaaɗo :
Koorka ko e dewe Alla jeyaa. Ndeke kaangaado e keefeero mbaawaa wiyeede yo koor ngam ŋakkere kellefuya e ŋakkere diine.
Fawaade e hadiis Aliw yoo mbelemma won e makko (MAWM) o wiyi : hono Annabi, mo jam e kisal ngoni e mum (JKM) oo wiyi : tato ɓeen ko yaafaabe : kaangaaɗo haa sella; ɗaaniiɗo haa fina; cukalel haa waɗta hoyɗitaade, haa ngel hellifee. Naniraa ɗum ko Ahmadu, Abuu Daawuda e Tirmisiyyu.
Koorka cukalel : ina anndaa cukalel fotaani hoorde kono tan jinnaaɓe mum ina poti yamirde ɗum yo hoor, ngam etaade jannginde ngel koorka gila e cukaagu, so engel waawi, engel hattani, ngel jokka fawaade e haala Rabiyya Bintu mo-Awwaji ɗo wiyi : “nelaaɗo Alla (JKM) oo neliino Sabiihata Asuraa to gure Ansaar en, wonde kala battinnooɗo hoorde yo timmin koorka mum, kala battinnooɗo taƴde yo yoɓ balɗe mum ɗe rewetenoo ɗee. E oon saanga nde min nani ɗum, a min koora, min njamira kadi ɓiɗkon amen yo koor, kala heen keyduɗo woyani ñaamde, min ndokka ɗum ko ñaami, oon mo woyanaani ñaamde noon, jokka koorka mum.” O wiyi : “so min njahiino to jamaa, min nawora sukaaɓe ɓee, min ndokka ɓe ɓiɗɓe takaɓɓe peewniraaɗe leeɓi, kon ngona e fijirde ɗum haa kumtaari yonta.” Naniraa dum ko Bukhariyyu e Muslim
Hol mo newnanaa taƴde ina waɗɗii e mum ñamninde miskiino ?
Newnanaa ɗum ko nayeejo debbo e gorko e ñawɗo gannduɗo ñaw mum sellataa. E jom golle en tawa golle ɗee ko golle ɓurɗe muusde, tawa ina anndaa so o woppii golle ɗee tan o alaa no o wuurdi, so o hoorii kadi ina waɗana mo lor ɓurtuɗo. Oon ina foti waɗde lehel miskiino ñalnde kala nde o fini, ɗuum ina wayino o hoorii so tawi o waɗii noon haa lewru nduu maayi. Ñawɗo oo ne so cafroowo anndinii ɗum wonde ñawu ngu wonndi ngu sellataa, oon ne kadi ina foti yaltinde lehel miskiino ñalnde kala haa lewru koorka nduu maaya. Lehel miskiino noon anndube diina ɓee mbiyi ko nokkannde juuɗe ɗiɗi; ɗuum noon ina waawi wonde liibaar gawri walla tamarooje walla kala ko ine ñaamee tawa ɓetete peesee. So cakkatooɗo yiɗii kadi ina waawi waɗde muudo walla ko ɓuri ɗuum. Ina ɓura heewde tan ina ɓura moƴƴude, alaa ɗo dottaa. Araani e sunna ɗo ɗum dottaa. Kono Ibnu Abbaas wiyi : “mawɗo nayeejo gorko e debbo ina mbaawi waasde hoorde tawa subaka kala ina ñammina miskiino, njoɓataa koorka kaa”. Naniraama Bukhariyu e iidaay : hono Ibnu Abbaas (MAWM). Ina janngaa e Quraana : “wonande ɓeen hattanɓe lehel miskiino”, ɗum woni ko simoore Nagge, kaawise 185
Ibnu Abbaas wiyi : “ɗumɗoo ko toɗɗii koo ina heewi, ko wayi no ɓeeɗoo : nayeejo gorko e debbo, ganndaaɗo ñawu mum sellataa; jom golle en muusɗe kaaɗdi muusgol tawa hitaande ndee fof ngalaa golle goɗɗe ko ina wuurna eum en so wonaa ɗe njogii ɗee; saaysaayeeɓe sokaaɓe e kasooji kaaɗdi nguurndam mum en e wonndude e gollineede; sowiiɓe ɓe cellaani ina kuli ngam daɗndude pittaali mum en ; muuyninooɓe ɓe keewaani kosam ngam wuurnude tigguuji mum en ngalaa kadi jawdi ko ina keɓiraa kosam ngam wuurnirde ɓiɓɓe mum en.
Ɓeeɗoo jangtaaɓe fof ina poti waɗde lehel miskiino tawa njoɓataa koorka kaa to bannge ibnu Umar, kono laawol Maalik e Ibnu Hasme mbiyi ko nayeejo gorko e debbo potaani waɗde lehel miskiino etee njoɓataa.
Newnanaaɓe taƴde ina waɗɗii e mum en yoɓde :
Ina aamnoo e ñawɗo ganndaaɗo ñawu mum ina sella e ɗanniiɗo so geɗe mum en ngasii, yoɓde ko ndewetenoo, faawaade e haala Alla toowɗo oo, ɗo wiyi : “oon mo laatii ko ñawɗo walla woni ko e ɗanngal yo o limtoy ɗum e nder balɗe goɗɗe”. Naniraa dum ko Ahmadu e Abuu daawuud e Bayhaqiyyu, e tuugnorde sellunde. Hono biyeteeɗo Muwaaji, e nder yeewtere mum wiyi : “Alla toowɗo oo farlinii koorka e dow Annabi mo jam e kisal ngoni e dow mum oo, o jippini : “eehey mon goongɗinɓe ! Waɗɗinaama e dow mon koorka honono waɗɗiniranoo e dow adiinooɓe on, mbele oɗon kula Alla”. Simoore Baqara : kaawise 185.
Kala ñawu ina aamninaa heen taƴde hay sinno ko ñiire muusoore walla segene. Ɗum noon ko laawol Bukaariyyu o wiyi : “so tawii neɗɗo heyɗii haa hulii ina halkoo heen, ina aaɓnoo o taƴa fawaade ko o jooɗiiɗo”, ɗum firti ko so tawii neɗɗo o woni ko e nokku gooto o ɗannaaki. Ngam Alla wiyi : “hoto mbaree pittaali mon, laatiima Alla ko juurmotooɗo on”. Woni ko to simoore nisaayi kaawise (29). Alla kadi wiyi : “o waɗaani e dow mon e nder diina hee ɓiɗtere”. Simoore hajju : kaawise 78.
Hono Abii Saayidu Elkhudiriyu (MAWM) o wiyi : “laatiima a min kaɓetenoo wonndude e Nelaaɗo Alla (JKM) e nder lewru Ramadaan ina e amen hoorɓe, ina e amen kadi ɓe kooraani, hay gooto e amen towtoyaani goɗɗo oo, fawii tan ko kala e amen jogiiɗo semmbe ngam hoorde kala e amen lohɗo taƴa. Koorka noon no tawri neɗɗo fof ɓeydad ɗuum, so tawii neɗɗo ina selli ɓeyda cellal mum, so tawii neɗɗo ina ñawi ɓeyda ñawu mum.” Abii sayiid kadi wiyi : “min ɗanniima a min ngonndi e nelaaɗo (JKM) fayde Makka etee amin koori. O wiyi : min njippii e nder galle gooto, Nelaaɗo wiyi min “nganndee on ɓattiima gaño mon, ɓuri badtaade on ko taƴde, tawa laatiima ko min newnanaaɓe oon mo welaa hoora, oon mo welaa taƴa; won e amen taƴnooɓe, caggal ɗuum, min ngari kadi min njippii galle goɗɗo, o wiyi : jooni on mbattidii e añɓe mon, ɗum noon taƴee!” Min taƴi caggal ɗuum nde min ɓenni ɗoon min koori minen e Nelaaɗo Alla fof e nder ɗanngal ngal.” Naniraa dum ko Amadu e Abuu daawuda
Mo waɗɗii e mum waasde hoorde, waɗɗii e mum en joɓgol ?
Anndu fiqhu fof kawrii jiyɗo jibinirgol e jiyɗo ella fof ina poti taƴde, ina poti yoɓde ngam ko Alla haɗi ɓe hoorde, koorka maɓɓe sellataa kono noon so ɓe ceerti heen eɓe poti yoɓde ko faatorii ɓe koo. Ngam naniraama Bukhariyu e Muslim fawaade e Aysata (MAWM) o wiyi : “min laatinooma a min piilotonoo e yonta nelaaɗo mo jam e kisal ngoni e dow mum oo (JKM) , min njamiree yo min njoɓ koorka kaa, kono min njoɓataa njuulu nguu.
Ñalɗi kaɗaaɗi hooreede :
Arii e nder hadiis laɓɓitinɗo ɗiin ñalɗi kaɗaaɗi :
Anndube diina ɓee ina kawri kaɗegol hoorde e nder ñalɗi juulde, ɗuum noon ko juulɗeeli ɗii fof. Ɓuri teeŋtude noon ko juulde taaske e juulde koorka, so yiɗii noon koorka ko farilla walla ko yarlitaare, fawaade e konngol Umar (mo mbelemma Alla won e mum) hono nelaaɗo Alla (JKM) oo haɗii koorka ɗiin ɗoon ñalɗi ɗiɗi. Ngam o wiyi : “juulde ndee ko juulde mon onon muslimiina en, ko fayti e juulde taaske kadi ko ñalɗi ñaamee njaree kirson layyaaji mon, ñaamon heen haa mbelto-ɗon”. Naniraa ɗum ko Aamadu e nayo ɓee fof.
Kaɗegol koorka e ñalɗi tasriiki
Ɗum firti ko e nder balɗe tati dew ɗe e juulde taaske ɗee, kooretaake wonan de hajjooɓe, hay mo hajjaani nii fotaani hoorde ɗe : waɗi noon ko ɗi ñaldi ñaamde e yarde. E ko naniraa Abuu Hurayrata : hono nelaaɗo Alla (JKM) oo neliino Abdallaahi Bun Hujayfata to Mina ngam wiyde ɓe hoto ɓe koor e nder ɗeen balɗe, ɗum woni ñalɗi juulde, ngam ko ɗi ñalɗi ñaamgol e jargol. Koorka waawaa heƴde e nder heen so wonaa siftorde geɗe Alla. Naniraa ko Aamadu e tuugnorde moƴƴere. Naniraama Dabaraaniya e Ibnu Abbaas yo mbelemma Alla won e maɓɓe : hono nelaaɗo Alla (JKM) oo neliino jeeynoowo : yo yeeynu hoto hay gooto hoor e nder balɗe juulde ndee, ngam ko ɗe balɗe ñaamde e yarde e lelodaade e rewɓe mum en. Kono saahibi biyeteeɗo Nisaayi oo wiyi so neɗɗo koko takkunoo ma hoor e ɗiin ñalɗi, ɗum hawrii e ñalnde juulde, ɗuum so wayii noon alaa e sago o hoora ñalnde heen hay sinno hawrii e juulde ngam takkere nde o takkadnoo Alla ndee ɓuri juulde ndee heewde to bannge makko, kanko koorɗo oo, wonande heddiiɓe ɓee podaano ina koora ɓee kam yo njokku mbelemmaaji mum en. Ɗumɗoo ko jangtaa ɗoo koo, alaa luural to bannge Anndube diina…
Ina jokki
Jibi Muusaa Joop
