Maaɗe tati e siyaara gooto

0
2299

Siyaara Al Hajji Saydu Nuuru to Ndakaaru hikka oo maa ɓooy daarteede, sibu won geɗe kese e ñamri kesiri kollitaa e makko. Kanko woni siyaara 34ɓo baɗanaaɗo Al Hajji Seydu Nuuru Taal e Ceerno Muntagaa Taal. O udditaa ko ñalnde 30/01/2014 nder Jumaa Al Hajji Umaar Taal. Hikka o mawniniraa ko maaɗe tati teskinɗi, sibu o hawri ko e hitaande 150ɓiire birnagol Al Hajji Umar (1794-1864), e hitaande 150 ɓiire jibineede Al Hajji Saydu Nuuru Taal (1864-1981) e hitaande 100ɓiire jibineede Ceerno Muntagaa Taal (1914-2007.

Siyaara Al Hajji Saydu Nuuru to Ndakaaru hikka oo maa ɓooy daarteede, sibu won geɗe kese e ñamri kesiri kollitaa e makko. Kanko woni siyaara 34ɓo baɗanaaɗo Al Hajji Seydu Nuuru Taal e Ceerno Muntagaa Taal. O udditaa ko ñalnde 30/01/2014 nder Jumaa Al Hajji Umaar Taal. Hikka o mawniniraa ko maaɗe tati teskinɗi, sibu o hawri ko e hitaande 150ɓiire birnagol Al Hajji Umar (1794-1864), e hitaande 150 ɓiire jibineede Al Hajji Saydu Nuuru Taal (1864-1981) e hitaande 100ɓiire jibineede Ceerno Muntagaa Taal (1914-2007.

Seek Umar Taal : Seek Umar Taal jibinaa ko 1794 to Halwaar, saraaji Podoor. O naati Tijjanaagal law, tee alaa ɗo o ɗannanaaki ngam ɗaɓɓude ganndal. O fuɗɗorii fof ko Hamdallaay (Mali) e hitaande 1927, caggal ɗum o fayi Sokoto (Niiseriyaa) to Muhammed Bello, mo o tawi ina woni e laamaandi mum njooɗndi njuɓɓudi sanne. O ummii ɗoon o yaaɓani Makka. O yettoyii Makka ko e hitaande 1828. Ko toon o heɓi tiitoonde kaliifu tijjanaagal wonande Sudaan (noon aarabeeɓe mbiyatnoo Afrik hirnaange hannde oo) e juuɗe Seek Muhammed el Gaali, jahdiiɗo Seek Tijjaan. Ndeen o yahi haa duɗal jaaɓi haaɗtirde biyeteengal Al-Azhaar. Ko toon o ɓenndini feere makko umminde jihaadi so o artii.

Ko ɗum tagi, nde o artunoo tan, o yaaɓani sañde geese jokkondire teeŋtuɗe ngam huccande fellannde diine. O idorii fof ko resde ɓiy laamɗo Bornu e ɓiy Ahmed Bello, laamɗo Sokoto. Ko ndeen nii laamuuji gaadanteeji ɗii puɗɗii faayde sabu ƴellitagol jaawngol hoodere makko. Ko ɗum tagi, nde o ruttii Hamdallaay, Aamadu Seeku jaɓɓaaki mo no feewi. To Segu boom, laamɗo sanamiijo biyeteeɗo Ceefolo, jaggu mo, soki mo, sibu mum yiyde e tiimngal wileeɓe mum, wonde bone njogori ummoraade ɗum ko e oo ceerno mo jookodtaako. Hay nder Fuuta Tooro, leydi ɗo o jibinaa ɗoo, seerenɓe ardinooɓe ɗoon ɓee, ina kuli mo, ndeentii mo, nde tawnoo ɓeen, gila liɓi satigaagal e hitaande 1776, laamu mum en won ɗo yettaaki to bannge potal hakkunde juulɓe, sibu renndo ngoo ɓurnoo tuugaade ko e pecce kinɗe. Ndaa laawol Seek Umar al Fuutiyyu addi ngol, tuugii ko e potal e nuunɗal nder renndo kam e ɓiyngu yummaagu hakkunde juulɓe fof.

Ko Fuuta Jaloŋ dee o dañi jooɗoyaade. O sosi ɗoon duɗal. O fuɗɗii waajuuji (jeeyngal) makko ko e hitaande 1841 e fawaade e laawol sunniyeewol e laawol maalikeewol e suufiyeewol. E hitaande 1845, o tacci Siin Saalum e Bowaal e Kayoor ngam hootde cuuɗi maɓɓe. Nde tawnoo omo addori daraja toowɗo, hankati almudɓe ngoni tan e arde ina tarbikinoo ɗo makko ɗoo, kam e karbiyankooɓe jeyaaɓe e Fuuta Tooro. Ko ɗum addani Almaami sikkitaade mo nde o arti Fuuta Faloŋ omo ardi e mbeefeegu almudɓe e koninkooɓe, ɗaɓɓiri mo yo o luɓor ɗum laamaandi mum.

O eggi. E hitaande 1848 o waɗi tuddunde makko hidiinde ɗo Dinngiraay ɗoo, (e dow leyɗe ɗe o soodi e laamu Tammbaa). Oon sahaa omo wondi e ujunaaje ujunnaaje almuudo e kooninke ummoriiɓe e jookli diiwaan oo kala. Ɓe ngoni e soodde petelaaji e komersaaji Engele en to leydi ina wiyee Siyeraa Leyoon, wondude e weleede laamu Angalteer, njiɗnoongu gallinde feere Farayse yiɗde jiimde Afrik hirnaange.

E hitaande 1850 o ummini fellannde diine caggal nde laamɗo biyeteeɗo Tammbaa oo yani e makko, ngam telɓinde ƴellitaare faayiida makko e nokku hee. Ɓooyaani konu diine larwii laamuuji bambarankooɓe e manndinkooɓe keewɗi. O heɓti Ñooro, laamorgo laamu Masasi e hitaande 1854 caggal wolde mawnde. Duuɓi ɗiɗi pawtii heen o heɓti laamu bammbara mbiyeteengu Kaarta. Hankadi konu makko ina ɓeydoo yimɓe e coftal e semmbe fof. Bakkel nattii woɗɗude. Kono, koloñaal bonɗo biyeteeɗo Federba ina waɗti e makko hakkille.

Federba, nde waɗaa guwerneer e hitaande 1847 tan, yaaɓani ko mahde foor (tuddunde hanndaande), e nanondirde e haɓɓondirde e laamɗo Kaaso. Oon laamɗo noon, nde tawnoo ko juulɗo, Seek Umar mettini heen no feewi. O ummanii haɓde e oon laamɗo Kaaso.

Pelɓondiral makko gadanal e Federba waɗi ko e hitaande 1857, nde konu Seek Umar, fotde 25 000 kooninke, uddata Madiina (nder dowla Kaaso) fotde lebbi tati e balɗe jeeɗiɗi. Oon sahaa reennoo poosto Madiina oo ko tuubaako jilluɗo ina wiyee Pool Hool. Wonnoo faandaare konu Seek Umar ko uddude koninkooɓe Farayse ɓee e nder poosto hee haa ndunngu, tawa ɓe keyɗii, ɓe ɗomɗii. Kono uddo ngoo fof e juutde, ɓeen nangtii.

Kono, ɗo gardiiɗo foor oo laaratnoo jebbilaade ɗoo tan, hawri Federba suppitiima, ari, ina ardi e 500 kooninke tawi heen 100 ko raneeɓe. Nii woni ɓe ndiiwi konu Seek Umar, ɓe udditi foor oo. Federba e Seek Umar ciifondiri nanondiral deeƴre ngal juutaani balɗe, e hitaande 1860.

Caggal nde konu Seek Umar heɓti denndaangal laamuuji bambarankooɓe (Segu heɓtaa ko e hitaande 1861), Seek Umar raaŋani Hamdallaay, laamorgo Maasina. Ɗoo woni wolde ɓurnde mawnude nde konu Seek Umar haɓaa. Addi wolde ndee, ko laamɗo juulɓe gonnooɗo ɗoon oo, mooli laamɗo Segu, keefeero ina wiyee Bina Aali walla Aali Woyteela. Won mawɗo gooto wiyi en wonde ina jeyaa e ko addi ndee hare wonde “laamɗo Segu oo won konngol wiynoo Seek Umar, Seek Umar riddi mo, wiyi so wonaa o haalana ɗum hol sabaabu omo wiya ɗum ko o wiyi ɗum koo, o tuuba o naata diine Lislaam. Nde oon moolii to Aamadu mu Aamadaa, Seek Umar ari haa yettii wuro ngoo, nuli e makko yo o tottu ɗum mo o mooli oo, walla o tuubna ɗum. Oon ne wiyi Seek Umar, ɓayri oon mooliima e mum, waawaa mooltude ɗum, sibu ina anndi so Seek Umar heɓii mo ko baroowo mo. Ɗoon ɗo ɓe ngoni e haala gasaani, tawi koninkooɓe Seek Umar, haa arti noon e Fuutankooɓe ɓee tawi ñaññii, peetii njani e wuro hee. Hamdallaay yani ñalnde 16 marse 1852″. Kono maayɓe keewii, fotde 70 000 fittaandu. Daaɗe Aamadu Mu Aamadu e Aali Woyteela coƴƴaa.

Ɓe neldi konu ngam heɓtude Tummbuktu, kono ɓe ndonkani. Kaɓɓondiral konuuji fulɓe e safalɓe Kunta en e Bammbara en njani e konu Seek Umar. Oon sahaa tawi laamu makko yaajii sibu tuggi ko Mali haa Gine haa Senegaal. Kono caggal wolde Hamdallay konu jihaadi nguu waasii yimɓe heewɓe, tee ɓe tampii, ɓe ndañaani fooftaade ngam safrude ñawanɗe maɓɓe e yuɓɓitinde konu, tawi ɓe njanaama. Seek Umar kadi tawi nulii Alfaa Tijjaan, ganndo golwole, gooto e ardinooɓe konu makko yo yah yiyloyaade koninkooɓe. Oon nde artata, tawi, ñalnde 12 feebariyee 1864, Seek Umar wirniima e kaaƴe Bañnjagara. Alfaa Tijjaani Aamadu Taal lomtii mo e ngardiigu laamaandi ndii, sompi laamorgo mum ɗo Bañnjagara  ɗoo. Ɓiyiiko (Ɓiy Seek Umar Taal) biyeteeɗo Aamadu Seeku oo noon laamiima Segu haa nde koloñaal itti ɗum ɗoon e hitaande 1893.

Al Hajji Seydu Nuuru Taal : Ko e ndeen hitaande 1864 taaniiko biyeteeɗo Al Hajji Seydu Nuuru Taal jibinaa to nokku ina wiyee Muniya. Baaba makko wiyetee ko Muhammaad Nuuru, yumma makko Aysata Kamisoko (Yo yurmeende Alla won e maɓɓe). Caggal nde o janngi e seernaaɓe heewɓe, o fayi Fuuta abbaade mawniiko Aamadu Muntagaa, ɓiy kaaw makko Muntagaa Seek Umar to Ɓoggee, Muritani. Kanko woni taanum Seek Umar gidiiɗo artude Fuuta Tooro. Ɗoon o naati duɗal Ceerno Aamadu Muttaar Saako, ɗoon e wuro Ɓoggee hee. Ko ɗoon o woni haa oon duwanii mo, rokki mo seedantaagal makko. E ngaal seedantaagal, Ceerno Aamadu Muttaar Saako, winndi heen : “miɗo seedtoo wonde alaa fof ko weñii ko njiy-mi e ɓiɗɗo tedduɗo hono Seydu ɓiy Seek Umar (Yo kisal Alla won e makko) e ɗiiɗoo duuɓi 8 ɗi o janngi ɗoo. Ko o woni ɗoo koo fof o nehii ko nehdi almuudo, hay so tawii noon mi haɗiino mo ɗuum sabu hiisaade o ummii ko ɗo teddi, so e Seek Umar al Fuutiyyu, kono o jaabii kam, o wiyi wonaa miin o waɗanta ɗuum, ko hoore makko o gollantoo. Gila nde nan-mi ɗuum e hunuko makko, ɓernde am deeƴi, nduwani-moo-mi udditaare hakkille e ganndal nafowal. Mi seerataa e duwanaade mo jamma e ñalawma mbele Alla ina moƴƴa e makko, rokka mo balɗe juutɗe, o wona cuɓaaɗo  hakkunde yimɓe, ɗo o waawi wonde fof.” Seedantaagal ngal siifaa ko ñalnde 5 sulyee 1916 (10 Saabaan 1332 Hijriyya).

Nde o ummii Ɓoggee, o tiindii Ndar, ɗo o fotti e Ceerno mawɗo ganndo ina wiyee Seek Al Hajji Maalik Sih mo Tiwaawoon (Yo Alla wele mo).

O wondi e oon haa sankii e hitaande 1922. Al Hajji Saydu Nuuru Taal ko kalifu jooɗaninooɗo Seek Umar al Fuutiyyu. E oon sifaa o jokkii golle oon fuɗɗinoo to bannge renndo e diine e politik e jotondire. O haɓtiima hakke doole makko. E yonta makko o dariima darnde tiiɗnde, o woni jokkorgal hakkunde juulɓe e laamu koloñaal, ngam reende nafooje mum e hisnude ɗum en, e wallitde waasɓe e famarɓe doole e baayeeji e miskineeɓe. O dariima kadi ngam ɓallondirde miijooji hoohooɓe diine to Senegaal mbele koɗdigal mum en ina wona moƴƴal, pelle diine ɗee kadi mbaawi wondude e deeƴre. O meeɗaa seerde e daranaade jokkere enɗam hakkunde juulɓe e koye mum en, e hakkunde juulɓe e ɓe ngonaa juulɓe kadi. Annduɓe heen mbinndii moƴƴi makko keewɗi ɗii e ɗemngal Arab e ɗemngal Pulaar fof. Hanko fof e heewreede haɗaani mo ɗaccirde mo ndonu mawngu, so nehde baaɗiiko Seek Muntagaa Taal haa waawi lomtaade mo nde o ruttii e joom makko.

Ceerno Muntagaa Taal : Ceerno Muntagaa Taal jibinaa ko Ɓoggee e hitaande 1914. Jiknaaɓe makko ko ɓeeɗoo : Seek Aamadu Muntagaa e Salimata Joob (Yo yurmeende Alla won e maɓɓe). Ko baaba makko naatni mo jaŋde, idii jannginde mo, hade makko tawtoyde duɗal Seek Abda Jah to Haayre Laaw, caggal ɗuum duɗal Seek Haamid Sih to Jaataar. Nde oon ruttii e joom mum, o faati Haayre Laaw to duɗal Seek Muhammadu Seynu Abidiin Bah, gooto e annduɓe rowrowɓe e nder Fuuta. Caggal nde o joofni jaŋde makko o arti Ɓoggee o woni e jannginde. Kono kaaw makko Saydu Nuuru noddi mo yo ar, o sawndoo ɗum, mbele omo halfina mo golle kilifaagal. Nii woni o yahi Ndakaaru. Ceerno Saydu ina halfintunoo mo geɗe keewɗe e nder kewuuji diine walla geɗe renndo, ɗe o gollortonoo no ɓuri moƴƴude.

Nii woni o wonti cirridiiɗo kaaw makko, o wonti juuɗe mum, koyɗe mum e hunuko mum. Alla waɗi kadi yimɓe fof kormii mo heen, sibu jogodaade e mum en jotondire moƴƴe. Duuɓi 35 aɓe ngondi haa o hoosi e ngardiigu duɗal Seek Umar, o wayti no afo kaaw makko nii, keewnooɗo wiyde Muntagaa Aamadu yonii kam ɓiɗɗo, Al Hajji Mammadu Muusaa Lih yonii kam jahdiiɗo”. Ɗum waɗi, nde Ceerno Saydu Nuuru wirnii, ceerno Muntagaa lomtii e ngardiigu galle oo fotde duuɓi 27, o waawii waɗde geɗe keewɗe e banngeeji ɗii kala; yo won to bannge diine, renndo, walla pinal. Ina jeyaa e golle ɗe o ɗacci : mahngo Jumaa Seek Umar to Ndakaaru; juɓɓingol Hadra aljumaa kala e mawningol jibineede nulaaɗo Allo (mo jam e kisal ngoni e mum oo); gartirgol ndonu ganndal taaniiko Sek Umar al fuutiyyu ngu koloñaal wujjunoo, suuɗoyi Farayse; gartirgol kedde kaaw makko (Liyetnaa) Abdullaay Taal ummaade Farayse faade Segu.

Golle makko moƴƴe keewi haa yarham mum Seek Muhammad al Mansuur Sih kalifu kuuftodinɗo Tijjaan to Senegaal waɗani mo jimol e hitaande 2007, ina jarfa mo…

Nde Ceerno Muntagaa wirnii, gorko tedduɗo, juulɗo, hono Seek Muhammad al Basiir Taal (Yo Alla reen mo) heɓti joɗnde kalifaa ndee.

Gasataa udden winndannde ndee, en kaalaani moƴƴere e yaajeende e yurmeende soomiinde e maccuɗo Hadra Umar hannde oo, hono Seek Muhammad el Madaani Taal, hooreejo Haɓɓere Almameeɓe Juulɓe Senegaal.

Tonngi ɗum ko Bookara Aamadu Bah