Juulɗo, Abdul Ama, holi aan ? ko deftere luutiire nde jinnaaɗo men, Doktoor Umaar Bah mo Dabbe winndunoo, sankaare yani tawi nde joofaani. Ko ɗuum jeyi sabaabu ɓamtu-ɗen ndeeɗoo tiitoonde ngam suɗirde winndannde mem faytunde e nguurndam makko.
Eɗen njaafnoo banndiraaɓe noon sabu ngolɗoo ciimtol ena fotnoo yaltude gila e lewru feebariyee maayndu nduu, kono ko caɗeele caabinoo ɗum.
Juulɗo, Abdul Ama, holi aan ? ko deftere luutiire nde jinnaaɗo men, Doktoor Umaar Bah mo Dabbe winndunoo, sankaare yani tawi nde joofaani. Ko ɗuum jeyi sabaabu ɓamtu-ɗen ndeeɗoo tiitoonde ngam suɗirde winndannde mem faytunde e nguurndam makko.
Eɗen njaafnoo banndiraaɓe noon sabu ngolɗoo ciimtol ena fotnoo yaltude gila e lewru feebariyee maayndu nduu, kono ko caɗeele caabinoo ɗum.
Doktoor (Porfesoor) Umaar Bah ko Dabbenaajo. Dabbe woni ko e diiwaan Baraknaa e juumde Maayo Senegaal. E nder diiwanuuji Fuuta hanki, ngo askitintoo ko e diiwaan Yirlaaɓe bannge Muritani. Ngo takkii ko e wuro subalɓe wiyeteengo Mbaañ. Ngoon heedti ngo ko bannge funnaange ko ena fota wonde 500m. Seerndi gure ɗee ɗiɗi ko caaɗngol Mbaañ e pale ena mbiyee Ndañtaandi.
Doktoor Umaar Bah jibinaa ko e hitaande 1914, to Jaaba, laamorgo diiwaan Hebbiyaaɓe. Kono e kaayitaaji makko, waɗa heen, o jibinaa ko e hitaande 1917 to Mbaañ.
Ko ɗoon o nehii, o naati jaŋde alquraana. O janngii kadi alquraana e wuro Siwol e nder falnde Aañameeji Boosoya. O janngii kadi e Maatam, to diiwaan Ngenaar. Caggal ɗum, baaba makko arani mo, faytiri mo Salnde Tebegut, naatni mo e duɗal Farayse e hitaande 1926. O woni e Salnde Tebegut ko duuɓi ɗiɗi doŋ. E hitaande 1928, o ɓenninaa wuro Podoor. O janngi ɗoon kadi duuɓi tati, tawi haa hannde, ko kanko wonata gadano e kala kawgel ɓe mbaɗnoo. E hitaande 1931, ɓe mbaɗi kawgel ngam fayde to Duɗal Ɓiɓɓe Laamɓe (Ecole des Fils de Chefs) to wuro Ndar. Ɓe ngoni ɗoon kadi duuɓi tati, ɓe mbaɗi kawgel goɗngel e hitaande 1934 ngam ɓennude e duɗal goɗngal ɓurngal ngaal toowde. Alla hoddiraani o waɗa ngeel kawgel sabu woon tonngi. O waɗtoyi kawgel goɗngel paytungel e karallaagal ndema, e hitaande ndee wootere, o ari hoore. Nii woni, o faynaa Luga. Leelaani, sabu moƴƴugol makko hakkille e baawgol makko ɗemngal Farayse, kabaaru makko yanoyi e kumaandaŋ Luga. Oon sahaa, woni ɗoon ko kumaandaŋ tuubaak, biyeteeɗo Merkajee. Merkajee ɗaɓɓiri mo janngingol, o jaɓi, waɗi ɓataake, o ƴettaa jannginoowo.
Porfesoor adii jannginde ko e nder wuro Ndar to ekkol Duval. Oon sahaa, o ƴettiraa ko jannginoowo lesleso (moniteur). E hitande 1935 fayde hitaande 1936, o jannginii e wuro wiyeteengo Kupentum. Ko kanko ardinoo ngaal duɗal. O jannginii kadi e wuro wiyeteengo Tammbaa Soose, sara Tammbaa Kunndaa. O jannginii e nder diiwaan Kaasamaas e wuro wiyeteengo Jululu. E oon sahaa, tawi o wontii jannginoowo timmuɗo caggal nde o heɓi “ berwe miniteer ” e hitaande 1936 fayde 1937. Ko e diiwaan Kaasamaas, o waɗi kawgel ngam wontude golloowo e “posto”. To bannge posto, o golliima e ɗeeɗoo gure: Sigaasoor, kawlak e Kommbol. Ko e Kommbol, Umaar Bah anndiri e Mammadu Jah, gardinooɗo leydi Senegaal. Oon ne ko jannginoowo wonnoo e oon sahaa.
E hitaande 1938, o nanngi wirdu e juuɗe Alhajji Saydu Nuuru Taal. E hitaande 1938 ndee, haa hannde, e lewru jolal (noowammbar), o woppi kadi golle posto, o arti e janngingol. E hitaande 1939, o nawaa duɗal Fedeerba to Ndakaaru. E hitaande 1941, o toɗɗaa hooreejo duɗal Wookaam. E hitaande 1943, ñalnde 13 lewru feebariyee, o ari e Nuwaasot, laamorgo Muritani. Oon sahaa ko tuddunde konunkooɓe tan wonnoo ɗoon. Ko mawɗo men Umaar Bah woni siwil gollotooɗo, gadiiɗo e wuro Nuwaaasot. Kadi, ko ñalnde 13 lewru colte, o wirnaa e Nuwaasot. E hitaande 1945, o artiraa Ɓoggee to kumaandaŋ biyeteeɗo Laburus (Labrousse). Tuggude e hitaande 1951 haa e hitaande 1953, ko o nantinoowo (interprete) o wonnoo ɗo Ɓoggee ɗoo. E hitaande 1954, o nawaa Neema, toppitaade geɗe paytuɗe e ngalu. O wonii e ngooɗoo wuro potde lebbi nay, tuggude lewru siilo haa e lewru seeɗto. Caggal ɗuum, o arti e wuro Ayyun El Atruus, o waɗi ɗoon lewru wooturu, o nawaa kadi Rooso. O woni toon haa e hitaande 1955, o fayti Senegaal. E hitaande 1955, o waɗaa binndoowo njuɓɓudi laamu kuuɓtidinngu ( Rédacteur d’administration générale). E hitaande 1956, o yahi Lome, laamorgo dowla Togo, o naati e duɗal jaaɓi-haaɗtirde. Ko ɗoon o dañi seedantaagal ko fayti e gannde renndo (sciences sociales).
E hitaande 1960 fayde e hitaande 1961, o naati duɗal jaŋde toownde wonande Afrik e Malgaas (Afrique et Malgache), ngal ɓe mbiyata C. H.E.A.M, ɗum woni: Centre de hautes études africaines et malgaches. Ko ɗoon o heɓi berwe jaŋde toownde ko fayti e njuɓɓudi laamu.
Tuggude e hitaande 1961 haa e hitaande 1962, ko o gardo gollo laamu (directeur de la Fonction Publique). Tuggude e hitaande 1962 haa e hitaande 1963, ko kanko woni jonaaɗo jooɗaniiɗo Muritani to Unesco. Tuggude 1963 fayde 1964, ko diisnondirɗo ambassadeur Muritani to dowla Farayse. Caggal ɗum, o arti kadi e leydi Muritani. Ndeen o artii e nder leydi hee, o ardinaa rajo Muritani. Kono o heɓaani siynude ɗeen golle.
Tuggude 1965 fayde 1967, ko kanko woni jiiloowo catal Muritani to IFAN e nder wuro Ndar. Tuggude 1967 fayde 1975, ko o biɗtoowo e nder duɗal IFAN ngal. Ko e ngalɗoo daawal, o hebli deftere makko joofnirde jaŋde toownde maa mbiyen to duɗal jaaɓi-haaɗtirde Sorbon. O gasni golle deftere ndee ko e hitaande 1972.
E nder hitaande ndee wootere, caggal nde o arti Muritani, o waɗaa diisnondirɗo karallo (conseiller technique) to Duɗal Muritani ngal wiɗto gannde, ngal ɓe mbiyata IMRS (Institut Mauritanien de Recherches Scientifiques). O golliima e ngalɗoo duɗal haa e hitaande 1980.
Tuggude1980 haa ñalnde 12 feebariyee 1998, o gollotonoo ko e Duɗal Ɗemɗe Ngenndiije Muritani. Ko o diisnondirɗo Umaar Mammadu Kan lollirɗo Sileymaani Kan, jiilatnooɗo duɗal ngal.
Njaay Saydu Aamadu
