Daɗndu laamagol weeyo

0
2315

Ɗo adan ɗo ko Riisi en keednoo yeeso, ndaɗnoo seeɗa, sibu, ñalnde 4 oktoobar 1957 ɓe mberlii fisee maɓɓe gadano biyeteeɗo Spoutnik1, caggal ɗum, ñalnde 3 noowammbar 1957 kadi ɓe mberlii Spoutnik2, e ɓe njolni heen fittaandu, hono dawangel biyeteengel Laïka. Nguurndam maggel toon ɓuraani balɗe jeeɗiɗi (7) : wari ngel ko nguleeki. Ko maa ñalnde 1/02/1958 Amerik kam ne werlii (walla mbiyen lotti) fisee biyeteeɗo Explorer1, kuutoriiɗo karallaagal ganndo Almaañnaajo biyeteeɗo Wernher Von Brown, ganndo ko fayti e fiiseeji. Kono Riis en taƴti daawal goɗngal, sibu ñalnde 4 oktoobar 1959 satelit maɓɓe biyeteeɗo Lunik-III waawii portilde (fotde) bannge lewru birniiɗo en o, mo anndananooka hay dara o.

E hitaande 1965 ndawakon ɗiɗon taartiima leydi fotde laabi 18 e nder laanel Riis en mbiyeteeka Spoutnik5, ngarti ina nguuri ñalnde 19 ut 1960.

Ɓe ɗimmiti kadi ñalnde 12 feebariyee 1961, ɓe mberlii satelit maɓɓe gadano jolnuɗo neɗɗo, hono Vostok1 : yahnoo e kaan laana ko biyeteeɗo Youri Gagarine. Gagarine wonii aadee gidiiɗo duumaade e weeyo, 327 kiloomeeteer dow leydi, ndi laana makko taartii laawol gootol.

Ameriknaaɓe keptii ɓe e ɗuum ko ñalnde 21/02/1962 nde neldata John Glenn e nder satelit biyeteeɗo Mercury.

16 suwee 1963, debbo riisnaajo biyeteeɗo Valentina Terechkova ɗannanii weeyo ummoraade e kanndaa Baikonour : debbo weeyiyanke gadano ko Riisinaajo.

Ñalnde 18 mars 1965 kadi, Alexei Léonov, yalti e laana njolnunooka ɗum, feerii fotde hojomaaji 20 nder weeyo : weeyiyanke gidiiɗo feeraade e weeyo kadi ko Riisnaajo.

To bannge kaɓirɗe kadi, ñalnde 3 feebariyee 1966, laanel wiɗto (sonde) Riis en biyeteengel Luna 9 juurii e dow lewru : kanngel woni gidingel memde lewru. Caggal ɗum, ñalnde 30 mee 1966 laanel Amerik biyeteengel Surveyor-1 juurii kam ne e lewru.

E hitaande 1967, V. Braun, aasiñoor Almaañnaajo ko fayti e fiiseeji (en kaaliino mo dow) ardii peewnugol fiisee biyeteeɗo Saturn-5 gaddanoowo Amerik waɗde taaɓal mawngal.

Ko e hitaande 1968 Amerik arditii Riisi :

Ñalnde 24/12/1968 Appolo 8 weeyi dow lewru ina jolni weeyiyankooɓe tato : Frank Borman, William Anders e James Lovell. Ñalnde heen ɓe ceediima « puɗal leydi » (ummagol leydi) : e nder cooyngal maɓɓe leydi men ndi, ɓe mbaawii seerndude njoorndi e diƴƴe ɗe (geecuuji). Lebbi joy fat pawtii heen Appolo 10 weeyi kadi dow lewru ngam waɗde refto huftodinngo golle potɗe waɗeede e ɗowgol ɗanngal Appolo 11 ngam juuraade e lewru. Ngam kadi teskaade e portilde nokku ɗo Apollo 11 foti juuraade ɗo : yahnoo e kaan laana ko wiyeteeɓe Thomas Stafford, John Young e Eugene Cernan.

Ñalnde 16 sulyee 1969 Apollo 11 duñi : aduna hooynii, werti noppi. Gila e teeruuji haa e nder gure ladde. Wonnoo e kaan laana ko kumaandaŋ Neil Armstrong (duuɓi 39, konndiroowo abiyoŋaaji e nder konu Amerik), Michael Collins, Edwin “Buzz” Aldrin. Ñalnde 21 ɓe ngoni aadee en idiiɓe yaɓɓude e lewru.

Ñalnde 14 noowammbar 1969, Apollo 12 ɗiɗmiti Apollo 11, juurii e lewru.

Ñalnde 13 abriil 1970, Apollo 13, nokku laana ka, ɗo henndu foofateendu ndu mooftanoo ɗo kaliti nde laana ka ari haa faandii lewru. Yimɓe tati wonnooɓe heen ɓe nduttitii leydi.

Ñalnde 6 feebariyee 1971, Apollo 14 juurii e lewru. Wonnooɓe heen ɓe mbaɗii toon e lewru he fotde waktuuji 7, he ɓe petti toon bal biyeteeɗo Golf.

Kono ñalnde 19 abriil, Riis en kewni goɗɗum : ɓe mberlii ko laana taartotooka leydi, tawi ko koɗaaka ko duumii, ɗum woni Saliout-1. Kono yimɓe tato wonnooɓe heen ɓe mbaɗii toon balɗe 23, tuggude 7 haa 30 suwee. Kono ɓe ngartaani, ɓe maayi aksidaa. Tuugnorgal Saliout joofi ko e hitaande 1986, caggal ko laana ka hoɗaa 313 ñalawma, fotde 2 500 jarribo ganndal tabitinaa toon.

Wonande Ameriknaaɓe, porogaraam Apollo joofi ko e Apollo 17. E ngaal ɗanngal, wonnooɓe e laana he mbaɗii to lewru to fotde 74 waktu, 59 hojom e leƴƴanɗe 30, ko ina wona balɗe tati.

1975 noon ko hitaande maantinirnde gollondiral hakkunde Riis e Amerik : Apollo e Sayouz potti nder weeyo, weeyiyanke Ameriknaajo biyeteeɗo Thomas Stafford e weeyiyanke Riis biyeteeɗo Alexis Leonov, ndokkondiri toon juuɗe. Ɗum ko taaɓal mawngal to bannge karallaagal, kono kadi ko taaɓal mawngal to bannge politik : caggal danndu e ɓuraa ɓuraa, leyɗe ɗiɗi mawɗe ɗe pellitii wallondirde.

Ko ñalnde 7 feebariyee weeyiyankooɓe ɗiɗo njalti laana mum en, peerii nder weeyo ko ina wona waktuuji 5 tawa hakkunde mum en e laana mum en ina wona 100 meeteer. Ɗum waɗnoo ko e misiyoŋ Amerik keso biyeteeɗo Challenger.

Kono ñalnde 28 saawiyee laana Challenger kaliti hojom gooto caggal nde werlaa. Weeyiyankooɓe 7 wonnooɓe heen ɓee kala maayi, ina wonnoo heen rewɓe ɗiɗo.

Ñande 20 feebariyee 1986 Riis en mberlii hoɗorde weeyo duumiinde wiyeteende Mir (‘Jam’ e ɗemngal Riis) ; hakkunde mum e leydi ko 350 km. Ñalnde 13 mars 1986 misiyoŋ koɗaaɗo gadano «juurii» (walla mbiyen seŋondiri) e Mir. Laana Miir ka, waɗtini ko woppeede sabu mum heewde fereeji, ka duppaa e hitaande 2001.

Hade ɗuum, Ameriknaajo e Riis gooto njahdii to Mir, ngoni toon balɗe 115, e nder laana ka.

E hitaande 1995, duuɓi 20 caggal pottital hakkunde Apollo e Soyouz, laana Amerik mbiyeteeka Atlantis, joofi e laana Mir. Wonnooɓe heen ɓe calmondiri 395 km dow koye men, nder weeyo. Weeyiyankooɓe 10 ngondii toon haa ñalnde 4 sulyee 1995. Ɗo gollondiral fuɗɗii hakkunde winndere nde ko fayti e weeyo, ɓe nanondiri tafde laana weeyo koɗeteeka, mbiyeteeka Alpha (Alfaa).

25 suwee Mir guƴƴondiri e laana ndokkoowa ɗum isaas, mbiyeteeka Progress. Weeyiyankooɓe tato wonnooɓe toon (Riis en ɗiɗo e Ameriknaajo) njalti, cukki wuddere puɓɓondiral ngal, ngartiri kuuraa e nder laana he.

Bookara Aamadu Bah