Faandaare men ɗo ko daɗɗude miijooji, ngam wallude Fedde yiɗɓe Usmaan Gannge e golle mum, hono huufde naalanke men oo, Usmaan Gannge. Sifaa renndo Fulɓe, e no naalanke yiyraa heen. E raɓɓiɗinaade eɗen mbaawi wiyde wonde geɗe 4 ene maantini e nder renndooji Afrik fof, haa arti noon e renndo Ful ɓe Muritani :
– Renndo ngo tuugii ko e lawaakaagal, gila hanko haa hannde ;
– Renndo ngo mahii ko e woon kinɗe ;
– Renndo ngo mahii ko e diine lislaam ;
– Kaalis e njulaagu naatii e renndo ngo, gila e dumunna tuubakiri.
Faandaare men ɗo ko daɗɗude miijooji, ngam wallude Fedde yiɗɓe Usmaan Gannge e golle mum, hono huufde naalanke men oo, Usmaan Gannge. Sifaa renndo Fulɓe, e no naalanke yiyraa heen. E raɓɓiɗinaade eɗen mbaawi wiyde wonde geɗe 4 ene maantini e nder renndooji Afrik fof, haa arti noon e renndo Ful ɓe Muritani :
– Renndo ngo tuugii ko e lawaakaagal, gila hanko haa hannde ;
– Renndo ngo mahii ko e woon kinɗe ;
– Renndo ngo mahii ko e diine lislaam ;
– Kaalis e njulaagu naatii e renndo ngo, gila e dumunna tuubakiri.
Ɗiiɗoo sifaaji nay fof mbattinii e naalankaagal Fulɓe, kam e renndooji keddiiɗi ɗii fof. Tee ko ɗum tagi naalanke Pullo ko lawake, e ko ɓuri teeŋtude o fawii ko e hinnde : bammbaa ɗo, gawlo… E lasli, naalanke ronat e jiknaaɓe mum karallaagal mum en, e mbaawka mum en, ekon. Kono e yonta hannde, naalankaagal tuugingol e kinɗe nana ustoo ; so maayaani. Hannde, ene teskaa wonde naalankooɓe ene peeña e nder kinɗe ɗee fof.
To bannge ngonka naalanke e nder renndo ngo, e no renndo ngo yiyrata naalanke, ene teskaa heen ɗee geɗe :
– adan, walla e lasli : naalanke ene teskaa e renndo ngo, ene hormaa heen (wammbaaɓe…),
o wuuri ko e renndo ngo, ko kanko reenata pinal ngal, ko kanko tohnata luulndiiɓe renndo ngo. Ko ɗum addantunoo mo huleede, e reenteede sabu so o yennii neɗɗo ene ɓenna, alaa ɗo wullittee.
– ɗo yonta hakkunde ɗo, caggal caragol diine lislaam, ñaawooje e peesirɗe e tohnugol yimɓe luulndiiɓe renndo ngartiraama e juuɗe almameeɓe e seernaaɓe ; kono naalanke ene heddoraa hurum seeɗa, haa arti e abbitiiɓe e diine ɓe. Caggal nde kaalis naati e men, jotondiral hakkunde naalanke e yimɓe heddiiɓe ɓe nattii wonde gostondiral, wontii njulaagu, naatnii ko alaano heen, so bonnitde neɗɗo, ngam heɓde e mum huunde ; naalanke nattii huleede, o waɗtii añeede, tee so o bonnii neɗɗo, o wullitoyee laamu ( ñaawoore, polis, ekon).
– hannde oo, geɗe ɗe kaal -ɗen ɗo hakkunde ɗo ɗee fof, ene ngoodi haa jooni, ɓeydii heen ko pinal kesal yilliima e nder winndere nde, e nder aduna o, haa arti e duunde Afrik fof : gannde kese, e karallaagal kesal, e miijooji kesi, to bannge faggudu, e dawrugol, e demokaraasi.
Naalankaagal, hay so wonii ene bonnita e nder renndo ngo, ngal wontii dañirgal, etee ngal noddii karallaagal, e jaŋde, e ngalu, e ka ɓirɗe kese. Nii woni jooni yimɓe heewɓe nootitiima heen, tawi wonaa ɗuum ngaadorinoo.
– haa hannde o kadi naalankaagal ene seyfitee e nder renndo ngo, haa jooni won heddiiɓe e wiyde wonde “toppittoo naalankaagal tan ko kuywe” !
Ɗum fof e wayde noon, ngannden wonde hannde naalankaagal weeɓaani, ngal wontii meccal, sabu ngal naamnii ko ganndal, e pinal, e karallaagal, e ngalu, e kaɓir ɗe, ekon ; etee hannde naalankaagal ene wuurni heew ɓe. Gaagaa ɗum ɗoon, nafooje go ɗɗe ene ngoodi e naalankaagal.
Nafoore naalankaagal
Hol nafoore naalankaagal ? Gila hanki haa hannde naalankaagal ene heewi nafoore :
Hanki ɗee geɗe ene teeŋtunoo e ɓure naalankaagal :
– naalankaagal ko daarorgal pinal leñol, walla renndo, walla leydi : ɗum woni reende aadaaji, e finaatawaa e findinde yimɓe, e nehde ɗum en, e no renndo ngo mahorii nii walla no yiɗiri nii ; jotondiral hakkunde naalaanke e renndo mum ko gostondiral, ko reende aadaaji, e laabi renndo ngo ;
– naalankaagal ko weltinde : hokkude yimɓe ɓe fartaŋŋe heɗaade ko weli e nofru, e ɓernde, e fittaandu ;
– naalankaagal ko hirjinde : hokkude yim ɓe ɓe softeende, e cuusal, haa arti e nder kewu teeŋtuɗo (hare, wolde, ekon) ;
Hannde ne, ɗee geɗe ene njeyaa walla ene keddii e ɓure naalankaagal :
– daarorgal pinal: ndeeɗoo toɓ ɓere noon fuɗɗiima ustaade ; woon ɓe njiɗaa pinal mum en lasliyankeewal (wostaa ɓe, majjuɓe, taayɓe….);
– weltinde : ɗum haa jooni ene heddii ;
– hirjinde : ene heddii haa jooni kono ustiima, haa teeŋti wonande naalankooɓe ɓe ngalaa toɓɓanɗe e nder jimɗi maa tuugnorɗe mum en, walla e nder golle mum en, so wonaa he ɓde ngalu walla ndaartude kaalis ;
– Jotondiral, e jokkondiral enɗam, e gostondiral geɗe aduna ustiima walla nii majjii so ƴeewaama ngonka yimɓe ɓe no siforii nii hannde : jinngijinngitere, ngañamtumaagu… ; njulaagu lomtiima gostondiral, ustii pinal e nehdi e nder loowdi naalankaagal ngal ; naalankaagal wontii da ñirgal ngalu e yim ɓe ;
– Pinal kesal ngal : gannde kese, e karallaagal kesal mbaylii mbaadi naalankaagal e nder aduna o fof, alaa ko haali e leyɗeele ɗe koloñaal en laaminoo. Nii woni naalankaagal waɗtii huutoreede ngam:
– ɓey ɗude jokkondire hakkunde leyɗeele, e leƴƴi, e renndooji : naalankaagal e coftal ɓalli, walla fannuuji golle goɗɗe ;
– waliitde findinde yim ɓe, e nehde ɗum en e jam e dee ƴre, e ɓenninde miijooji kesi : hono haɓde e majjere, e ñabbuuli (Jontinooje, SIDA, ekon), e waylude aadaaji hono duhnudesukaaɓe rewɓe, e ko nanndi heen ;
– sarde miijooji kesi : to bannge faggudu e cellal, toɗɗaade naalankoo ɓe yo ngon nelaaɓe hakkunde leyɗeele wonande woon ɗeen pelle winndereyankooje toppitii ɗe sukaa ɓe (UNICEF) walla cellal (OMS), e pelle ɗe ngonaa laamuyankooje : yeru Yuusu NDuur, e Baaba Maal, ekon.
Darnde naalanke hannde :
E fawaade e ko kaal -ɗen dow ko fof, e yiyannde am, darnde naalanke e nder renndo men hannde ene waawi wonde ɗee geɗe garooje :
Naalanke, so o welaama, so o yi ɗii, omo waawi wonde hannde o daarorgal leñol, maa renndo, walli leydi. Ɗo noon, o ɓetirtaake welde mo daande e gaaci. Alaa, wonaa ɗuum ! O waawata wonde ɗum tan, ko ma o tabita e tuugaade e pinal makko, e ɗemngal makko neeniwal, e ƴoogde e mbunndi-mbunndi pinal leñol makko, o yima jimɗi baɗɗi maanaa, pindinooji, tawa wonaa jimɗi puucipaacaaji. Sikke alaa, omo waawi jiggaade e pine go ɗɗe, kono yo o ƴeftu heen ko moƴƴi e ko nafata, o reentoo hade ko o jiggotoo ko yoolde ko o jeynoo ko.
Naalanke ene waawi hirjinde, e findinde, e softinde yim ɓe e nder welamma, kam e nder caɗeele aduna gondaaɗe. Kono kadi ko e dow toppitaade loowdi moƴƴiri.
Naalanke ene waawi wallitde e sarde miijooji, e tuugnorɗe kam e eɓɓaa ɗe kese, e safrude ñabbuuli renndo ngo, e leydi ndi.
Naalanke fotaani gollaade naalankaagal tawa alaa toɓɓannde jahrugol yeeso ɗo o ɓaarii, tee kadi tawa o faandoraaki heen rewde e joom jawdi en e ɓamtude ɗum en, e yennude woɗɓe….
Naalanke ene waawi toppitaade no o wuurdi, e no o alɗiri, tawa o bonnataa hay gooto, o seyfittaa hay gooto.
Naalanke, so o dañii, omo foti yeñtinde ngalu makko, haa arti e waɗde ko yiitinii, hono golle maantinii ɗe mbele dañal mum ene battina e renndo ngo, e leydi ndi : waɗde eɓɓaale faggudu maa pinal, o nafa leydi ndi e yim ɓe ɓe, da ñal makko waasa wonde ɓellere gajjal.
Naalanke, hay so o lollii, o fotaani taƴondirde e leñol ngol. Omo foti salaade, e kala sahaa,waɗde heɗɗaawo hakkunde makko e yimɗɓe makko, e ko wonaa ɓeen tan. Omo fotaani hulde yiyeede, e jokkondireede. O fotaani mawnikinaade.
Naalanke, hay so o lollii, ene foti walleede to bannge pinal (wonande yimɓe pinal) e to bannge ngalu (wonande joom ngaluuji en, walla alɗuɓe leñol ngol).
Naalanke fof, haa teŋti e lolluɗo oo, ene foti suusnude hoore mum naalankooɓe woɗɓe walla sukaa ɓe fuɗɗotooɓe ɓe ; o walla ɓe e humpito makko, e karallaagal makko, mbele eɓe ndewa e laawol moƴƴol, ɓe ngadda ballal maɓɓe e ɓamtaare ooɗoo fannu e nder renndo ngo.
Tonngol :
Sikke alaa, naalankaagal ene heewi nafoore e ooɗoo sahaa hannde ɗo pine winndere nde fof ceeraani e naatnaattondirde. Alaa e sago naalaankooɓe men paama ɗum, ɓe mballee no ɓe ngollorii, e no ɓe ƴellitorii, sabu ƴellitaare maɓɓe ko ƴellitaare leñol ngol kam e leydi ndi. En njiyii hannde, kala ɗo naalanke ɓamtii e aduna he, ko fartaŋŋe wonannde leydi mum, e renndo mum, e le ñol mum. Naalankoo ɓe ɓe ene poti faamde wonde ko ɓe daarorɗe pinal leydi maɓɓe e ɗemngal maɓɓe, e leñol maɓɓe. Ndeen noon, alaa e sago ɓe ndeena ɗum. Ɓe ndenirta ɗum tan ko toppitaade loowdi moƴƴiri e nder jimɗi maɓɓe, e suurde yimooɓe e amooɓe maɓɓe, ngam fooɗtude yimɓe, e finndinde e hirjinde ɗum en, mbele ene mbaawa daranaade ko nafata, ko ɓamtata, ko manata, ko nawrata yeeso renndo ngo e leydi ndi e ngootaagu mum. On njaaraama.
Nuwaasoot 09/11/2001
Aamadu Umaar Jah
Ndee ɗo yeewtere heblaa ko ɗo e Nuwaasoot, laamorgo leydi Muritani, e ɗa ɓ ɓabde Fedde ƴellitaare Usmaan Gannge e yi ɗ ɓe mum, saanga nde Di ɗ ɗal ngal (Koode Pinal) da ñi duubi sappo. Ɗum wonnoo ko e lewru noowammburu 2001.
