Leydi Caad

0
2763

Caad ko leydi Afrik hakkundeejo, njookiindi, woni ndi jiimaani e geec. Ndi heerondiri ko e Libi (bannge rewo) e Niiseer e Niiseriyaa (bannge hirnaange) e Kamaruun e Santarafrik (bannge worgo) e Sudaan (bannge fuɗnaange). Laamorgo mayri ko Njamenaa. 

Caad ko leydi Afrik hakkundeejo, njookiindi, woni ndi jiimaani e geec. Ndi heerondiri ko e Libi (bannge rewo) e Niiseer e Niiseriyaa (bannge hirnaange) e Kamaruun e Santarafrik (bannge worgo) e Sudaan (bannge fuɗnaange). Laamorgo mayri ko Njamenaa. 

To bannge ngonka e pinal, ndi ɗeɓi waade ko no Muritani nii, so wonnde jokkorgal hakkunde Afrik rewo e Afrik ɓaleeɓe. Ina wiyee « mbeddaaji Njamenaa mbayi ko no mbeddaaji Nuwaasoot nii ». Wertaango leydi ndii ko 1 284 000 km2 (leydi Afrik njoyaɓiri to bannge mawnugol). Rewo leydi ndii ko moraande, hakkunde oo leppaani yooraani, worgo oo ko dunndu. Leydi ndii ina jogii weendu  lollundirndu Weendu Caad. Taƴani Caad ɗiiɗoo keeri ko njiimooɓe Oropnaaɓe, sibu ko Farayse e Almaañ.

To bannge daartol, laamuuji ganni keewɗi ngoniino e nokku hakkundeejo leydi ndii, duuɓi 1 000 ko adii jibinegol Annabi Iisaa, ngam jiimde njulaagu hakkunde rewo e worgo jeereende Saharaa. Caad ina haandinaa e jeyeede e mbootu winndere (won hoore yiytaa toon e hitaande 2001 : to nokku ina wiyee Toumai). Ina jeyaa e ɗiin laamuuji Kanem-Bornu, Bagirmi  e Uwaday (Kanem-Bornou, Baguirmi, Ouaddai). Hakkunde 1900 e 1920, Caad jeyanoo ko e Ndeenaandi Farayse. Ndi waɗtaa Njiimaandi AEF (Colonie AEF :Afrique-Équatoriale française) ko e 1920. Kayri woni koloni gidiiɗo tawtude “France libre” (woni nde Almaañ heɓti leydi Farayse e wolde adunaare ɗiɗmere, Seneraal De Gaulle fayi Angalteer, sosi toon laamu ngam dimɗingol Farayse, woni “France libre” (Farayse dimo)). Caad heɓi hoore mum ko ñalnde 11 ut 1960.

Idii ardaade ndi ko biyeteeɗo François Tommbalbaye. Ɓooytaani, rewo leydi ndii (ɗo juulɓe ɓuri heewde) murti. O ɗaɓɓi ballal Farayse e hitaande 1968. Caggal nde o jamfaa o waraa e 1975, Seneraal Felix Malloum lomtii mo. Gukkuni Wadey itti oon e laamu caggal wolde adannde Njamenaa e hitaande 1979. E hitaande 1980, e wolde ɗiɗmere Njamenaa, e ballal Kaddaafi, Gukkuni ɓeydi ñiɓde takke, fooli Husen Habree.  E hitaande 1981, Farayse e Libi kaaldi, nanondiri, konu Libi yalti Caad. E hitaande 1982, Husen Habree liɓi Gukkuni Wadey. Kono, e hitaande rewnde heen (1982) Libi yani e Caad kadi. Husen Habree noddi Farayse yo wallu ɗum (Opération Manta). Ko maa 1987 nde konu Caad waawi riiwde konu Libi e leydi hee, haa heddii « bande d’Aouzou » tottitaaɗo Caad e hitaande 1994. E hitaande 1990, Idris Debi, riiwi Husen Habree e laamu. Gila ndeen ko kanko jooɗii e jappeere hee e ballal Farayse e Libi. Gila ndeen murtooji ɗiɗi ko famɗi fof, etiima heɓtude Njamenaa, ummoraade Sudaan (2008 e 2009), kono njuumtaani. Konu Caad ina jeyaa e konuuji ɓurɗi saasde e hoosde e hare. Ngu wallitii no feewi leydi Mali haɓtaade ownooɓe. Ngu jeyaa hannde kadi ko e konuuji ɓurɗi dartaade Boko Haram.

Yimɓe Husen Habree nii mbiyi ko sabu ɗuum addani “emperiyaalisma Farayse e Amerik ñaawde mo, ngam welnaade Idiris Deby, kuutorgal maɓɓe nder hare ownooɓe”. Ɓayri ko Husen Habree e yahdiiɓe mum kaali ɗuum, ko kamɓe ɓuri laaɓeede; sibu ko Farayse e Amerik njagannoo mo koyngal nde o laamii Caad ndee. Ndeke, kala ɗo bone mbaɗaa, Farayse e Amerik ina keewi taweede.

Bookara Aamadu Bah