Tinndol aduna : “Ganndal ko maayo, horsotaako”

  Mawɗo gooto jaawanndo, biyeteeɗo Kaliilu Ibraahiima Kaliilu, meeɗii waɗdude e ɓiyum afo : «Hammadi, aan a feertaani, a heɓaani wonde dono, sabu miin nde njaarat-mi ɗo njaarata ɗoo nde (duuɓi sappo), giƴi am en fof, ko miin fewjanta ɗum en. Nde tolnii-mi e duuɓi noogaas, ko miin fewjanta wuro ngoo fof. Nde keɓ-mi duuɓi capanɗe tati, ko miin fewjanta leydi ndii fof». Ɓiɗɗo o jaabii mo : «kono baaba, neɗɗo dey, ko ƴoƴi koo fof, won gonɗo dow mum, kadi ina gasa tawa a yettodaaki nokkuuji ɗii fof”. Baaba o jaabtii mo, wiyi mo «alaa ɗo mi yettaaki, so wonaa nokku gooto ina wiyee kumpa, wuro jaawanɓe, hoɗi heen ko galleeji jeeɗiɗi». Ɓiɗɗo o heɓɓitii wiyi mo, «yah toon !»

Nde baabiraaɗo o fini, haɓɓi puccu mum, dawi, fayi wuro kumpa. Nde o yettii e wuro he, o adii hawrude ko e cukalel dewel, o wiyi ɗum «assalaamu aleykum ɓinngel am» ! Ngeel jaabtii mo : «wa aleyka as salaamu majjuɗo, bisimilla ma» ! Cukalel ngel wertani mo, yarni mo.

Kanko mawɗo o, o naamnii cukalel ngel hol to jiknaaɓe mum ngoni. Ngel jaabtii mo «baaba am dey dawii ɓattitinoyde ngesa mum wuro, neene am noon ummiima ɗo, nawii jam, yiiloyiima jam»; O wiyi mo hol to mawne Hammadi woni ? Ngel jaabtii, ngel wiyi «ko e nduu suudu o waaldi e bone o fini o duusi kasaara».

Ɗoon e ɗoon cukalel ngel waɗi naat-yaltu, fewjani mo bottaari, yaltini gawri sotti, feƴi, fawi barme defi gosi, waɗi heen kosam, ɓadtini mo. O wottii ha o haari. Cukalel ngel ubbiti goro baaba mum, rokki mo, o ƴakki.

Ko ndeen mawɗo o felliti naamnitaade mo jaabawuuji makko ɗi o jaabinoo ɗum, tawi ko jaabawuuji gaannuɗi mo, tawde o faamaani ɗi. Ɓinngel am ko aan wiyi kam nde ngar-mi nde, wonde «ko mi majjuɗo», wonde baaba ma «ɓattitinoyii ngesa mum wuro», yumma ma, «nawii jam etee yiiyloyiima jam», wonde «mawne Hammadi, waaldii e bone, finii duusii kasaara», aan kam, kaaɗoo haala hol ko firti ?

Cukalel ngel wiyi mo  «ko goonga kay, waɗi mi wiyde ‘ko a majjuɗo’ sabu ngar-ɗaa ko ɗo a anndaa, ko maa naamno-ɗaa nde kaalane-ɗaa ; So mi wiyii ‘baaba am ko ɓattitinoyɗo ngesa mum’ waɗi noon baaba am ko dawruɗo coñal, so ngesa soñaama, roɓtaama, waɗaama e gerngal, lappaama walla sokkaama, rimndee, naattinee wuro, waɗee e nder faawru, firti ko ɓattitinaama joom mum ; neene am nawii jam addoyii jam : neene am, nde dawata nde, roondii ko kosam keew-ɗam fayri wuro ngam sippoyde, waɗta gawri, artira e galle : dawduɗo e kosam ko jam dawri, artidi e gawri ko jam artiri. So mi wiyii mawni am waaldii ko e bone etee finii duusii kasaara, waɗi ɗum ko mawni am ko e nduu suudu waali, ina waali gaajondirde e jom suudu Yero Maama, finii, duusii ɗum feewde wuro maɓɓe. Aɗa anndi noon baalduɗo e jom suudu Yero Maama fini duusi ɗum, ina yaakoraa so tawii hawrii e makko toon, ɗum roondii ko bone e kasaara.»

Ɗum noon «ɓinngel am, Alla jaaraama a jaaraama, mi wayniima ma, njiɗnoo-mi ko njamminaa mi laawol feewde wuro Gelaajo en». Cukalel ngel jammini mo wuro ngo, o tiindii toon, o adii fottude ko e sukaaɓe ina tuufoo bile, o naamnii cuuɗi Gelaajo en. Heen cukalel gootel wiyi mo «nduya suudu ndu foondu juurii ko toon». Mawɗo oo wiyi mo «so mi tawii ndu diwii noon», cukalel ngel wiyi mo «mbaɗta no mbaɗno-ɗaa so naamnaade». O ɓenni, o ari e galle Gelaajo, o tawi ɗoon cukalel gorel, o tawaani ɗoon jiknaaɓe mum, o felliti waalde ɗoon. O addanaa hiraande o hirtii ha o haari, o wertanaa hakkunde galle, o lelii o ajjii, o hooynii asamaan haa juuti o wiyi «so asamaan o wonno karaaje, maa wel dognude puccu!», cukalel ngel ina heɗii mo, heɓɓitii wiyi «so tawii kay koode ɗe ngontaani copoƴƴi».

Mawɗo oo waali ɗoon haa weeti, ngatamaare waali toɓde e wuro he, nde weeti o darii e damal suudu o wiyi «eskey, kooni ko toɓo woni ɓural, ko wonnoo e nder leydi fof yaltii, kullon fof nguurtii », cukalel ngel kadi heɓɓitii wiyi «so wonaa maayɓe men». Duɓɓi toowki ina darinoo e hakkunde galle o, mawɗo o hooynii ki ko juuti wiyi «kooni ko kii duɓɓi toowi, nganndu-mi debbo reedu waawa ŋabbude e makki», cukalel ngel wiyi «mate tawata ko wonaa debbo reedu mbato walla ullundu sabu ko ɗoo ɗi ñallata ƴeeŋde e tellaade».

Mawɗo o renndini kaake mum, wiyi yo haɓɓane puccu mum, o waynii njaatige makko, hono cukalel ngel, ngel wiyi mo «bismilla ma, fad haa jiknaaɓe ɓe ngarta !», o wiyi alaa «ndeen mi haangete !».

O hooti wuro maɓɓe, o laaɓaa tan ko ɓiyiiko o wiynoo mo ko, ko goonga : «Ganndal anndittaako, ko maayo tan, gooto fof ƴoogat heen tan ko hakkille mum hattani roondaade, ko heddii ko woppa ɗoon, etee ko mo Alla welaa tan tottata, fawaaki e mawɗo, fawaaki e cukalel.» Won miijiyaŋke gooto tuubaako wiynoo «Pittaali ɗi Alla tagi timmini padataa heewde duuɓi ngam hollirde timmal mum en» -Jean Paul Sartre.

Tinndani mi ngol tinndol ko Al Hajji Raki Sal, jeyaaɗo wuro Bahbahɓe, luttuɗo Ndakaaru e leegal biyeteengal WOOKAAM. Kaŋko Al Hajji Sal o ari e Nakaaru ko e hitaande 1971 ngam ndaartude golle tuubakiri, gila e oon sahaa waylo waylo keewɗo tawii mo e wuro Ndakaaru, o wuurdi toon e leƴƴi keewɗi gila e lebu en, seereraaɓe, jolaa en, wolofaaɓe ekn….

Kono ɗum addanaani mo yejjitde lasli makko, sabu o meeɗaani wayrude Bahbahɓe etee ko aadaaji haalpulaar en tan o nehiri ɓesngu makko. Tesko-ɗen kadi ko o koohoowo e nder leegal Wookaam ngal, ngal nganndu-ɗaa, e lasli, ko leegal lebu en. Waɗi en wiyde noon, ko o salndu jamaa leegal ngal, en kawritii ɗoon e kumal ɓiyiiko debbo kono ardii kumal ngal ko seereraaɓe, lebu en e jolfuɓe etee, dariiɗo heen haali fof wonata ko e mantude mo sabu wonde mo juulɗo e jokkoowo enɗam.

Maamuudu H Joop