Njaajeendi mayri ko 274200 km2 . Heedtini ndi bannge funnaange ko Niiseer. Hirnaange haa bannge rewo ko leydi Mali. Hirnaange worgo mayri ko Kodduwaar. Worgo, ndi heerondiri ko e leydi Gaana e leydi Togo. Funnaange worgo mayri ko leydi Bene woniri toon. E lewru mee hitaande 1984, ko ɗoon woni ɗo laamu ngu fuɗɗii heɓde caɗeele. Ñalnde 28 lewru ndu, tawi Sankara ena eɓɓi yahde Yaamusukoro ngam yiydoyde e Felikse Hufet Booñi, Kolonel Nobilaa Dijjee gonnooɗo mawɗo ngalluure Wagadugu, ɗum woni e ɗemngal farayse maire de Ouagadougou, fewji yandinde laamu ngu.
Njaajeendi mayri ko 274200 km2 . Heedtini ndi bannge funnaange ko Niiseer. Hirnaange haa bannge rewo ko leydi Mali. Hirnaange worgo mayri ko Kodduwaar. Worgo, ndi heerondiri ko e leydi Gaana e leydi Togo. Funnaange worgo mayri ko leydi Bene woniri toon. E lewru mee hitaande 1984, ko ɗoon woni ɗo laamu ngu fuɗɗii heɓde caɗeele. Ñalnde 28 lewru ndu, tawi Sankara ena eɓɓi yahde Yaamusukoro ngam yiydoyde e Felikse Hufet Booñi, Kolonel Nobilaa Dijjee gonnooɗo mawɗo ngalluure Wagadugu, ɗum woni e ɗemngal farayse maire de Ouagadougou, fewji yandinde laamu ngu.
E nder ndeen feere nde Kolonel Nobilaa e wondiiɓe mum pewjunoo, eɓe ammirnoo heen ballal tuubakooɓe wonnooɓe to leydi Kodduwaar. Ɓeen njooɗtorinoo ko so nanngondiral ngal waɗii, ngarda e laaɗe mumen diwooje e ballondiral liyetnaa Moriis Wedraa-Oogo, liɓa laamu Tomaa Sankara, mbara koyhoyi ɗi. Ngoon miijo noon laataaki sabu ɗuum ɓe njiyta, ɓe nanngaa, ɓe cokaa. Ñalnde 11 lewru korse maa mbiyen suwee, warngo ñaawaa e dow njeeɗiɗo e maɓɓe. Ɓeen ngoni: Kolonel Nobilaa Dijjee, liyetnaa Moriis Wedraa-Oogo, Aadama Wedraa-Oogo, adsidaa sanndarmori Bernaar Kaboore, Sarsaŋ Muusaa Kaboore e biyeteeɗo Iisaa Anatol. Oon ko sofeer diwooje to bannge siwil en.
Ñalnde 12 morso(suwiyee), ɓe mbaɗaa takko, ɓe pellaa. Njoyo heddiiɓe ɓe taƴanaa kasoo hakkunde duuɓi 15 fayde dow. Sappo e nayo woɗɓe, ɓe nanngaaɓe ɓe njogornoo waɗde e laamu mumen so tawii keɓoyiino, ɗaccitaa.
Ko ɗoo jibini luural e sikke hakkunde hakkunde Burkinaa e Kodduwaar. Tawi kadi ko adii oon kereƴ, ñalnde 29 lewru kawle( oktoobar) hitaande 1983, ardiiɓe dowlaaji jeyaaɗi e fedde fagguru leyɗeele hirnaange Afrik, nde ɓe mbiyata e ɗemngal farayse ” CEAO”, ena potnoo jooɗaade to Ñamee. Ko Hot Woltaa fotnoo ardaade ngaal dental. Ko adii nde jooɗnde nde jooɗotoo, mawɗo leydi Kodduwaar noddi saaktooɓe kabaruuji, suɓii mawɗo dowla Mali, hono Seneraal Muusaa Tarawore, o wiyi ɗumen:” ko ooɗoo min cuɓii, ko kanko jogori haalde e inɗe amen”. Ndeen Tomaa Sankara nanii wonaa kañum jogori ardaade dental ngal, dañi heen mettere e fitina mawɗo. So wonaano Alla e Abdu Juuf, mawɗo dowla Senegaal, Sankara e wondiiɓe mum njogornoo ko geddude batu ngu, koota. Nde ɓe ngarti, ñalnde 31 lewru oktoobar, Tomaa Sankara saaktani leñol ngol ko ɓe mbaɗdaa to ɓe njahnoo to. Leñol ngol ne mettini heen no feewi, miijii ko rewam yawaare ɓooynde, gila e kalfaandi koloñaal.
Caggal ɗuum, nde yahnoo haa juuti, Tomaa Sankara faami ko bonɓe e nan-nanti naati hakkunde mum e gardiiɗo leydi Kudduwaar hono Felikse Hufet Booñi. Nii woni ñalnde 7 lewru bowte (deesaamburu) hitaande 1984, Belees Kompaawore jaɓɓaa e wuro ɗo Hufet Booñi jibinaa ɗo. Ngoon wuro woni Yaamusukoro. O arnoo, kanko Belees Kompaawore, ko e innde leydi Burkinaa Fasoo ngam tawtoreede wuurtere ngenndiire leydi ndi, ɗum woni e ɗemngal farayse” Fête nationale”: E nder oo mudda mo o yillii ngoo wuro, kanko Belees Kompaawore, o yiyndirii fotde laabi tati e mawɗo dowla o. Ñalnde 12 e ñalnde 13 colte(feebariyee) hitaande 1985 kadi Tomaa Sankara e Hufet Booñi kuccondiri ngam riiwtude niɓɓere wonnde hakkunde maɓɓe nde.
Won heewɓe, ɓe njiɗaano ngaal kaaltidal sabu ñalnde jofnde garal Tomaa Sankara, bommbo fettii e won nokkuuji ɗo lappol ngol o ardunoo ngol fotnoo jippineede.
Kono Tomaa Sankara wiyi ñalnde heen, ko ena laaɓaa, no laaɓiraa ko maayoowo nii, wonde Hufet Booñi jillaani heen hay batte. Oon ne to bannge mum, e nder wootere e jeewte maɓɓe, meeɗii wiyde mo: “Faam e aduna, mi wallittaa, mi semmbintaa añɓe walla luutndiiɓe laamu ma; wonaa to bannge kaɓirɗe, wonaa to bannge peeje. Leyɗeele men ɗiɗi ɗe mbaawaa seertude. Daartol majje e nguurndam majje meeɗaani seertude gila dawaa-dawi”. O wiyi mo kadi: “So ɗum ɓennii, waɗ hankadi fitina e waasde faamondirde e ko wonnoo hakkunde men e dumunna jawtuɗo o, fof ñifii hannde”.
Ciftinen banndiraaɓe wonde gorko biyeteeɗo Hufet Booñi, mawɗo leydi Kodduwaar, fuɗɗii nguurndam mum dawriyankeejam ko e wuro Boobo Julasoo gila e hitaande 1945, duuɓi nay ko adii garal Tomaa Sankara e aduna.
Caggal nde naange fuɗi hakkunde makko e Sankara, o waɗi miliyaaruuji ɗiɗi e kaalis seefaa yo yaajtinire boowal laaɗe diwooje wuro Boobo Julasoo ngo. O yoɓi kadi, kanko Hufet Booñi, ko asiraa boyli e nder diiwaan Wagadugu e ko ko feewniraa mooftirɗe tebbuuji.
Ndeen beldital ngal fuɗɗiima rewde laawol e woccitde, woodi ɓe ngonaa burkinaanaaɓe, ɓe ngonaa kudduwaarnaaɓe naatti heen, mbele luure ñifnooɗe ɗe ena kuɓɓita. Nii woni ñalnde 15 lewru colte (febariyee) hitaande 1985, burkinaanaaɓe njoyo mbaraa e nder diiwaan Duyekuye Kodduwaar. Ñalnde 5 lewru mbooy(maarse) hitaande 1985 Mammadu Tarawore gooto e hoohooɓe Burkinaa Fasoo, nanngiraa ŋaña-ŋañalde to boowal laaɗe diwooje Abijaa. O waali jamma cofel e kalumbal, o waali e juuɗe polis. Maa yahi haa weeti nde ɓe nganndi ko juumre, ɓe njaafnii, ɓe ɗacciti mo, o yahi. Ñalnde 8 lewru seeɗto (abriil) hitaande 1985 kadi kodduwaarnaajo gooto, galo kaaɗtudi ena wonnoo Kodduwaar, waraa. O waraa ko e nder wuro Abijaa e damal otel mo o jeyani hoyre makko, to leegal biyeteengal Markori.
Ɗuum fof ko mbele burkinaanaaɓe ena miijoo wonde ɗeeɗoo golle bonɗe waɗata ɗumen ko kudduwaarnaaɓe walla mbele añɓe laamu Burkinaa Fasoo ngu ena miijoo wonde Tomaa Sankara wontii no Kadaafi nii, waɗtii kañum ne rewde e luutndiiɓe laamu mum haa caggal leydi, ena wara. Weenndoogo ñalnde 1 lewru korse (suwee) e hitaande 1985 nde haa hannde, faawru ɗo kaɓirɗe mooftanoo, sumi haa royti. Rewam mum waɗi maayɓe tato e gaañiiɓe. E hoohooɓe laamu Burkinaa, woodi heen ɗeɓnooɗe tuumde Kodduwaar, kono Tomaa Sankara itti ɓe heen.
Caggal ɗuum, henndu bonndu wutti ko hakkunde Burkinaa e Mali. Luural ɓurngal teskinde joli hakkunde ɗee leyɗeele ɗiɗi haa jibini wolde ɗimmere hakkunde majje, ñalnde 25 lewru bowte hitaande 1985. Hare nde ko bonnde. Nde waɗii maayɓe, nde waɗii gaañiiɓe e dahaaɓe.
Seyni Kuñcee, yo Alla ɓuuɓan ɗum, ndeen wontaani ƴiye, oon sahaa ko e nguurndam mum. Ko kañum wonnoo gardiiɗo fedde dowlaaji kaɓantooɗi yooro e nder diiwaan Sahel. Oon saha kadi ko Abdu Juuf, mo leydi Senegaal, ardinoo Fedde Ngootaagu Afrik. Gooto e maɓɓe fof mettini e hare nde. Gooto e maɓɓe fof, darnde mum seedtinii yo nde ñif. Nde wonnoo wolde nde yani ko ɗo haanaani, e nde haanaani, yanti heen kadi ko nde hare hakkunde waasɓe.
Leyɗeele keewɗe, ko wayi no Alaseri e Libi, ndogi e moƴƴere, sabu won ko haani woƴde afriknaaɓe ko wonaa ñaamondirde e koye mumen. Ñalnde 28 lewru bowte hitaande 1985, Felikse Hufet Booñi e Abdu Juuf noddi batu kalifaaji geɗe caggal leydi ” Ministres des affaires étrangères” wonande dowlaaji jeeɗiɗi jeyaaɗi e fedde nde ɓe mbiyata ANAD. Ɗiin ngoni: Kodduwaar, Burkinaa Fasoo, Mali, Muritani, Niiseer, Togo e dowla Senegaal. Ñalnde 29 lewru bowte ndu, kamɓe fof ɓe kawroyi Abijaa, laamorgo leydi Kodduwaar.
Jeyli ɗi ndartinaama hakkunde Burkinaa Fasoo e Mali kono konunkooɓe ɓe ena keddii tawo ɗo ngonnoo. Ñalnde 17 siilo (samwiyee) hitaande 1986 kadi e noddaango Hufet Booñi, batu pattamlamu fedde ANAD jooɗii Yamusukoro. Ko e nguun batu, Tomaa Sankara e Muusaa Tarawore nawti konunkooɓe mumen.
Banndiraaɓe, hol ko woni sabaabu walla hol ko addi ndeeɗoo hare?
Sikke alaa ko miijo ngo Sankara jogii ngo e hakkilantaagal ngal o naatni e diiwaan he, tawi o suuɗaaki heen, o hersiraani ɗum, o mogginaaki heen. Caggal nde o ari e laamu ko ena fota wonde lewru e huunde, kanko Tomaa Sankara, o haaliino ngolɗoo konngol: “Ena laaɓi won ɓe min kaɓi feewnitaade. Min nganndaa ko ɓurɓe heewde ɓe walla ko ɓurɓe famɗude ɓe. O heɓtii kadi, o jaabtii hoyre makko, o wiyi: ” Min paaynata ko kala mo yiɗaa leñol ngol ɗowi ngol walla ngol ardii ngol, faama maa annda ɗo ɓural maggol woniri. Min laawata ko koon kullon ciiɓotookon ƴiiƴam leñol mumen, waɗi noon min tabitinta golwole amen ko e dow dingire makkon, min mbeejnata ko penaale makkon”.
Ngool konngol kaalanoongol, nanaama etee faamaama no feewi saɗne e nder diiwaan he sabu won konunke gooto, mawɗo leydi wiyi: “Ɓaleejo wayi ko no waandu nii, ena yiɗi ñeemtinde. E nder diiwaan amen he, ofisee walla suu-sofisee ena waawi finde subaka gooto waɗa no Sankara waɗi nii” .
Neɗɗo waawi wiyde ko yiɗaa wojere kono wonaa waawaa dogde walla mawnaani nofru. Neɗɗo ne wiyata ko mi yiɗaa Tomaa Sankara kono wonaa darnde mum seedtinaani. Ko o geec, maayo mawngo, taarotaako, diwotaako, juuwotaako. Mo enndi weccude ne, balɗe kuuɓat kono joofnataa. Mo wiyi ena haalda ɓure Sankara, ñalɗi mum, ñalaaɗe mum e ñaam-golluuje mum, tampat kono feccintaa.
Darnde makko seedtinii e haɓde e laamɓe mahɓe koɗorɗe, ena ɗaɓɓa heen jawdi aduna, tawi ko mahraa ko, siiɓaa ko e warñeende leñol. Ɗuum waɗi kala galle tawaaɗo alaa gonɗo heen, woodat koɗnaaɗo heen tawi hay batte yoɓataa so lewru maayii. Hodɓe leydi ndi maa pelle ɗe ngonaa laamuyankooje ena fawaa e dow mumen yoɓde galleeji ɗo koɗi ɗo. Ɓe njoɓata noon ko laamu kono wonaa mahɓe ɗi ɓe. Ɓeen mahɓe, yoga heen ko ñamlinooɓe kaalis e booñuuji leydi ena ndiwi ena njooɗii e dow heen. Kanko e hoyre makko, kanko Tomaa Sankara, nde galle makko gasi maheede( cuuɗi ɗiɗi e saloŋ), nde wonnoo o hoɗi ko to galle Mawɗo Leydi to, ko woɗɓe koɗi heen.
Pittirɗi Sankara ɗi kaaɗaani tan e leydi mum he, eɗi njettii haa caggal mayri. Sabu hay so wonaa kanko tan gooto ubbiti miliyaaruuji jeegom e feccere Fedde Fagguru Dowlaaji hirnaange Afrik tilfanooɗi ɗi, darnde makko ena feeñi heen saɗne. Ko nii ɗum yahrunoo: Fedde Fagguru Dowlaaji Hirnaange Afrik resnduno Muhammadu Terekuru Jaawara miliyaaruuji jeegom e feccere. Muhammadu Jaawara ko kaliifa walla jaagorgal wonnoo to leydi Kodduwaar. To asli noon o jeyaa ko Mali. Anniyaaji fedde nde ko wooda ɗo kaalis o waɗaa mbele ena ɓeydoo. Kaalis o waɗiraa noon, kono njeñtudi mum ronkaa yiyeede. Nii woni, e jooɗnde mayre jeenaɓiire, kayre fedde nde, to Ñamee e maayirɗe lewru kawle hitaande 1983, mawɗo leydi Kodduwaar ubbiti haala kaalis o. Mawɓe dowlaaji ɓe fof kawri yo kaalis o artu ko ɓuri yaawde. Koolaaɗo kuuɓal fedde nde, hono Muusaa Ngom yettini ɗum Muhammadu Jaawara. Jaawara fodi maa yoɓ kaalis o fof haa laaɓa tawi aldaa e lajal. Kono jonte e lebbi keewɗi njawtii tawi alaa fof ko gasi. Caggal ɗuum, nde sunnanoo, tawaa Muusaa Ngom e malinaajo gooto ena wiyee Muusaa Jakite e Muhammadu Jaawara, ena mbaɗdi junngo e faandu. E lewru duujal hitaande 1984, kanko Jaawara o yahi to Muusaa Tarawore, oon sahaa ko kañum woni mawɗo fedde nde. Wonnoo podooje keewii, penaale njokkondirii ɗo bannge makko, kanko Jaawara, o yahi haaltidoyde e Muusaa Tarawore mo dowla Mali. Laamɗo Mali o yamiri mo yo o yah to Hufet Booñi, waɗdi mo e joom suudu mum. Nde o yettinoo, kanko Muhammadu Jaawara, o sujji. Hufet Booñi heɗii haala makko. Caggal ɗuum neltiri mo to Muusaa Tarawore. Mawɗo leydi Mali taƴani mo daawal goɗngal haa ñalnde 30 lewru siilto hitaande 1984. Batu sappaɓu, fedde nde jooɗinoo ko Bamako. Hufet Booñi dañaani tawtoreede sabu sunaare galle. Kono lappol gumminoongol toon ngol noon sorɓinanooma woto salo so tawii Burkinaa Fasoo ɗaɓɓitii ardaade fedde nde. Nii woni ñalnde 28 lewru kawle, Tomaa Sankara heɓti ko salananoo adan ko, so ɗowgol fedde nde. Ndeen Sankara arii e ardorde fedde nde, naamndii so tawii Muhammadu Jaawara yoɓii kaalis o. Tawaa Jaawara yoɓaani tawo. Tomaa Sankara wiyi yo o soke. Muusaa Jakite e Muusaa Ngom kañumen ne, nanngaa, cokoyaa to leydi Burkinaa Fasoo. E maayirɗe lewru maarse fayde darorɗe Abriil, Muhammadu Jaawara e Muusaa Jakite ñaawaa, taƴanaa duuɓi sappo e joy, kadi njoɓta kaalis tilfaaɗo o. Muusaa Ngom noon taƴanaa ko duuɓi sappo kasoo.
Njaay Saydu Aamadu
