Bempeƴƴe

1
2564

En kaalii mooɓam, en cifiima ɗum, en njubbii e kuule dirtal mum. En kollii won e sifaaji caasam, en njoofiima won e faayidaaji mum. En kollii yeruuji gostol caasam. Won ko heddii, ko eggol caasam. Taawee won fiyaaku tago huuɓtidinngu ngu kewgol mum noddi eggol caasam. Nguun woni WEMPEƳERE. Wempeƴere ina waawi teskeede e wertaango ndiyam, yiyee ko ndiyam ina ndega, ina taatoo. Kono ko hinnde tan e nder renndo bempeƴƴe. Ngati  ɓurii ɗoon yaajde.

Hol ko woni wempeƴere?

Wempeƴere ko deɓgol haljere degginoowol caasam tawa naworaani mooɓam. Puñcinen geɗal cemmbungal e ndiyam, ndeen maa waɗ e nokku yanaangu nguu haljere, ndiyam suutoo, bempeƴƴe cortoo ngona e woɗɗaade. So en pawii e nokku hee geɗel pamarel kayowel, maa haljere ndee won e dimbinnde ngel, ina suuta ngel ina tellina ngel, kono dirtintaa ngel nokku nguu : ɗum ko moɓtooje ndaɗɗuɗe haljere ndee (hono moɓtooje ndiyam) ndirtaani, ɗum woni “waasde naworde mooɓam”. Kono haljere ndee ina reɓa yaha haa to nde natti fof, hol ko yawtinta nde ɗoo ɗo mooɓam dirtaani ? Ndeke, haljere ndee dimmbintu mooɓtooje nokku nguu, ɗeen nduña koddiije mum en, koddiije ne nduña koddiije mum en, gollal ngal jokkira nii. Kala nde duñal waɗi mooɓtooje duñɗe ɗee ina ndokka duñaaɗe ɗee caasam njaawwam, waɗde caasam ɗam wonata tan ko e yawtude. Ko ɗum woni ko wiyatee “regginnde caasam”. Ko noon woorata haa caasam ɗam saayoya, wempeƴere ndee maaya. E nder ndiyam huunde e ko waawi saaynude caasam njaawwam ko ɗaccol ndiyam ɗam . Waɗde en paamii so en kaljiniino moɓtooje nokku ngoɗngu, ngu wonaa ndiyam, en keɓatno yaaku mbayngu nii, waɗde njogo-ɗen wempeƴere nder nguun nokku. Bempeƴƴe diƴƴe cifaama seeɗa, hono kaan sifaa ina hisa nder weeyo, sosee bempeƴƴe hito. Sifaa mo mbaɗ-ɗen dow oo toɗɗii ko nokkuuji mooɓniiɗi, woni ɗi mooɓam sosi. Ndiyam, tiiɗndi, mbeeyu… Kono noon bempeƴƴe ɗe sifaa goɗɗo ina ngoodi, ɗeen ina ndeɓa tawa mooɓam tawaaka saka mooɓtooje pelɓondira. Eɗe kewa e nder weeyo “ɓolo”. Ko ɗeen bempeƴƴe ngoni kuɓpooɗe.

Sifaa e mbaydiiji bempeƴƴe

Hono no mbiy-ɗen dow nii, wempeƴere ko deɓgol haljere degginoowol caasam tawa reggintaa mooɓam. Waasde wempeƴere regginnde mooɓam saabii njaaweeki mum hulɓiniiki. En kaalii wonnde bempeƴƴe ko e sifaaji ɗiɗi kuuɓtidinɗi : ina waɗi cokluɗe mooɓam ngam kewa, ina waɗi ɗe coklaani mooɓam, waɗde baawɗe reɓde e ɓolum. Kono no wempeƴere siforii fof, ina jogoo geɗe kuuɓtidinɗe maantinɗe : Caastol, Daawal, Wem-njuuteendi, Daawaɓal, Wem-limoral. Wempeƴere so ina lada waɗata ko tule e gasɗe, ko ɗeen ngonata e reɓde. So en ƴettii tule ɗiɗi takkondirɗe, Innen ceɓɓite majje A e B, ko goɗɗondiral A e B wiyatee Wem-njuuteendi. Daawal ko tuma wempeƴere sokli ngam dogde hakkunde A e B. Caastol ngol ko tooweeki tulde ɓurnde heen toowde (ɗoo ko tule ɗee fof poti). CAASTOL ngol ina jiidi e CAASAM wempeƴere ndee no feewi. Daawaɓal hiisatoo ko no foti wempeƴere ndee dimmbata saatu ɗimmere, waɗde hawrata ko e baklal daawal. Ina wayi no daawaɓal ɓetata ko tiɗɗere nder sahaa. Wem-limoral kañum hiisatoo ko tiɗɗere wempeƴere ndee dimmbata nder boowal; taƴre nder boowal deɓateengal ngal ƴettaama, ina yiɗaa anndeede no foti tule ngoni heen, walla no foti wem-juute ngoni heen; anndinta en ɗum ko hiisaade wem-limoral. Ɗum hawra waɗde e baklal wemnjuuteendi cowingal njuuteendi taƴre ndee. Waɗde wem-limoral ko baklal wem-njuuteendi. No mooɓre e caasam mbayi e dirtal mooɓam nii, ko noon daawaɓal e wem-limoral mbayi e dirtal wempeƴere. Tesko-ɗen kadi wonde daawaɓal ɗowondiri ko e baklal wem-njuuteendi, kala heen ko ɓeeydii ko heddii koo ustoto.

En mbiyii wempeƴere reggintaa mooɓam kono, e nder nokku mooɓniingu, ende haljina mooɓtooje mbele caasam ina dirta. E wertaango ndiyam ɗum wonata diƴƴe cuutatooɗe saatu nde wempeƴere rewi ɗoon. Waɗde haljere ndee ko dariinde (geɗe ɗee cuutoto) dow ɗo deɓgol ngol woni tiindingol : so haljere faliima deɓgol wempeƴere mum, wiyee wempeƴere ndee ko FALINDERE. Jooni so en ñoƴƴii lirol, en ngoppitii, tigge naaɗtunooɗe ɗee ngona e reɓde ina njalta, ndeen haljere ɗowondiri ko e deɓgol hee : haljere so ɗowondirii e deɓgol wempeƴere mum, wiyee wempeƴere ndee ko REWINDERE.

Bempeƴƴe teskinɗe :Caggal nde njiy-ɗen wempeƴere e mbaydi huuɓtidinndi, kokken yeruuji bempeƴƴe maantinɗe e nguurndam.

Bempeƴƴe hito e mbeelu mum-en

So neɗɗo nanii huunde tawata noppi mum koko keɓɓii wempeƴere hito. Ko ɗum deɓgol haljere dow mooɓtooje nder mbeeyu. Ko ñoƴƴe dow ɗeen mooɓtooje ndeggondirta e pooɗte mum en ndeɓata. So neɗɗo haalii, ndeke wukkiti ko doggol semmbeeji kaljinooji mooɓtooje mbeeyu, ɗum reɓira daawaɓal mum e wem-njuuteendi mum, reɓa haa to caastol mum ndigɗoyi. Ina woodi hito ngo noppi yimɓe kattani nannde, ina woodi ngo ɗiin kattanaani nannde. Fawii ko e daawaɓal ngal, so ngal famɗii haa ɓurti walla mawnii haa ɓurti, nanotaako. So ngal hakindiima nanoo. So hito famɗii daawaɓal haa nanotaako wiyee les-hito, so ngal mawnu fakitiri nanɗe wiyee dow-hito. Mbeelu hito rentini daawaɓe mum fof.

Woni ɓetannde daawaɓal ko Hertz, tonngee Hz, rokkaa ko innde ɓalliyanko mawɗo. Waɗde daawaɓe hito ngoni ko hakkunde 0.001 Hz e 1 000 000 000 Hz (walla 1 000 000 kiloo-Hz). Wiyee wonnde mbeelu hito ko e ndeen taƴre woni. Hito ina yaawi no feewi, so tawii wukkitaa ko e mbeeyu njaaweeki kii ko tolno 340 m/s. So tawii ko e ndiyam ko tolno 1500 m/s.

Bempeƴƴe Kuɓpooɗal

Wempeƴere kuɓpooɗal ko deɓgol haljere huɓpooɗindere. Lowe kuɓɓiwe so kaljinaama, kartaama, waylo-waylo mum-en ina jibina lowe pooɗiwe, hono noon ne waylo-waylo lowe pooɗiwe ina jibina lowe kuɓɓiwe. Wadde so gadane ɗee kartaama, jib-jibtinere wonata ko e reɓde, tawee fannuuji ɗiɗi lowe kaalɗen ɗee ko palondire. Hannde yoga e ko anndaa e mooɓam ina wukkita bempeƴƴe ɗe ndiin mbaydi. Bempeƴƴe lewñal ko heen njeyaa. Carfe naange wukkitta e men ɗee ko heen njeyaa. Kabrirɗe, cinndi, keɓondire karalleeje fof aaynondirta/keɓɓondirta ko bempeƴƴe kuɓpooɗiwe. Naane en njiyii wonnde bempeƴƴe hito laamii nanɗe, jooni njiyen ko huunde e bempeƴƴe kuɓpooɗiwe laamii jiyle. Kono kadi kam-en laamii yoga e yakuuji gostondire to tolfotre moɓiire e les-moɓiire.

Muhammadu Faliilu Sih

Haa tonngoode faande njokkiten so Alla jaɓii

YOWRE 1

  1. Ko haala ɗo ko wona neɗɗo kala faamata ɗum. Abbiti ko e gande kese ɗe yoga e jaŋuɓe paamata. Ma moƴano so ne dañe faminde ɓe kemeeje kese ɗe. On njarama!

Répondre à Ngaide Haaytu jaabaade

Winndu yowre maa
Winndu ɗoo innde maa

Ce site utilise Akismet pour réduire les indésirables. En savoir plus sur comment les données de vos commentaires sont utilisées.