Neɗɗo fof ene jogii hakke mum, mo hay gooto alaa hattan ñaayde, so wonaa tawa kanko e hoyre makko ko o ñaayɗo hakke walla hakkeeji dental walla renndo. Ko neɗɗo e neɗɗo noon ndentata haa wona galle. Galle fof kadi e njuɓɓudi mum, tuugniindi e hakkeeji e fotdeeji jeyaaɓe e mum.
Ko galle e galle noon ngoni leegal, legal e legal kadi ndenta ngona wuro, wuro e wuro ngona falnde, falnde e falnde ngona diiwaan, diiwaan e diiwaan ngona leydi. Gooto e tolnooji limtu-ɗen ɗoo ɗii fof noon, ene jogii njuɓɓudi, tee juɓɓule ɗee fof ɗeɓi nanndude, seerndi ɗumen tan ko tolno ɓurɗo mawnude fof, ɓura jogaade njuɓɓudi ɓurndi saɗtude rewindaande.
Waɗde maa taw, ɓuri weeɓde rewindaande ko njuɓɓudi galle ndii, nde tawnoo heewi waɗde ko gardiiɗo gooto mo lomtetaake so wonaa suddi leppi leydi. So o maayii ne, ene waɗi kadi lomtotooɗo mo, gardiiɗo, deenoowo kuule lelnaaɗe ɗee. Ene e ɗeen kuule «Galle fof ene jogii ndimaagu mum, woni hakkeeji mum, kono kadi ene jogii fotdeeji mum». Hakke galle, ko no aadee nii, alaa jogiiɗo hattan arde heen wiya ene waɗa ko weli ɗum, sabu ndeen, joom mum ñaayii hakke galle oo kadi ñaayorii hakkeeji yimɓe hoɗɓe e galle hee. Fotde ndee, ko fotde faade e hoɗdiiɓe. So suudu koɗdiiɗo sumii galle koɗdiiɗo oo araani faabaade, bone ene heewi ficcude laaci. Waɗde so galleeji koɗdii, gooto heen fof ene foti, so tawii tinii caɗeele galle koɗdiijo mum, yaha walla ɗum yiilaade jam.
Heddii kadi, ko galleeji koɗduɗi ene mbaawi waɗde njuɓɓudi, sabu ko ɗuum wiyatee legal. Yeru, mawɓe galleeji ene mbaawi rentude cuɓoo hakkunde mumen mawɗo legal (gardiiɗo legal), ngal waɗanee njuɓɓudi e kuule jowitiiɗe e geɗe keewɗe bayɗe no laaɓal, ndeenka, ɗoftal gese, walla geɗe jowitiiɗe e faggudu ngam ɓamtaare. Haa teeŋti e huutoraade paggorɗe denndaaɗe (yeru lekki ɓesnoowi ndariiki e mbedda ndenndaaka, gooto fof ene jogii heen hakke, kono so naatnaama e njuɓɓudi, ko ndeen gooto fof wawata heen laamaade).
E ngaan sahnga, so caɗeele mbaɗii e nder galle, hoohooɓe legal ene njogii fotde yahde njiyndira e mawɗo galle oo ngam wallude ɗum e ko woni koo. Kono kadi, joom galle ene jogii ndimaagu wiyde hay gooto woto ar e mum, woto ñaay hakke mum. Waɗde ardiiɓe njuɓɓudi legal alaa ko mbaawi waɗde so wonaa yiilaade maslahaa, so ndonkii nduttoo e kuule kawranooɗe ɗee.
E ngaan sahnga, so galle oo saliima ɗowtaade, galle oo ene waawi yoweede, waɗde yaltinee e geɗe renndo fof ko wayi no waasde ñaamande ɗum, waasde nootiteede so kewnii, waasde sooreede, so won ko yeeyatnoo, walla nii waasde yeeyeede so arii soodde huunde e galleeji goɗɗi ɗii, e ko nanndi e ɗuum.
So en ƴeewtindiima, maa en taw, ko noon njuɓɓudi leyɗeele men siforii. Leydi fof ene jogii njuɓɓudi mum no galle nii, kono ene yantondiri e leyɗeele ɗe hoɗdi ngam waɗde njuɓɓudi no moƴƴiniri koɗdigal e no mballondiriri so tawii heen ngootiri dañii haaju e walleede, hay so haalaani.
Ene wona kadi fedde ngam yeñtinde faggudu. Ko ɗuum jeyi jibineede juɓɓule bayɗe no Fedde Leyɗeele Maghreb Arab (UMA), Fedde Leyɗeele Afrik bannge Hirnaage ngam Faggudu e Ɓamtaare (CEDEAO) walla Fedde Leyɗeele ngam Yeñtinde mayo Senegaal (OMVS). Ko ɗuum waɗi, so caɗeele en ngoodi e nder ngootiri e ɗeen leyɗeele, ko maslahaa yiiletee tawo, hade waawnere arde. Oon maslahaa noon, haaletaake dow, ñuumbete haa nde jam dañaa fof. So jam ronkaama noon, feññinee. Ko ɗuum waɗi, to Gine, en nanaani CEDEAO ene haala heen. Kono firtaani hoyreeɓe leyɗeele ɗee kaalaani.
Waɗde mbaɗen ardiiɓe leyɗeele koɗdiiɗe Gine ɗee jam-jam. Hay so en nanaani, ene waawi tawa ko e hare ɓe ngoni les. En ñaagiima Joomiraaɗo nde rufata heen ndiyam salligi mbele jam arta toon, sabu bone ficcat laaci.
Malal Sammba GISE
