Sankaare Idiriis Debi Itno e baɗte mum

Tintaama ñalnde talaata 19 abiriil 2021, warngo Hooreejo leydi Caad, Idiriis Debi Itno. Ɗum kewi ko caggal nde o gaañii e wolde gaañanɗe ɓuusɗe, saraaji wuro Maaw, hedde kilooji 300 feewde Njamena, laamorgo leydi ndi.

Leydi Farayse waasii sehil cuusɗo

“ La France perd un ami courageux ” (Farayse waasii sehil mum cuusɗo)… ko ngoo bayyinaango Macron yaltini ñalnde 20 seeɗto (abril) 2021, nde o nani maayde Idiris Debi Itno, hooreejo leydi Caad gila 1990. E ko ɓuri yaajde, wari mo ko gaañanɗe o heɓnoo nder nanngondiral maɓɓe e seɓɓitiiɓe FACT, ñalnde Mawbaare (talaata) 13 seeɗto 2021. Hare ndee waɗnoo ko rewo Njamena, saraaji wuro Maaw, laamorgo diiwaanKanem.

Idiris Debi Itno ko karallo konuyaagal, polluɗo laamu Hisen Habre he hitaande 1990. Ndeen e jooni, duuɓi 30 ko kanko laamii leydi Caad. Nde o waraa ndee hawriti ko e omo luutii daawal ɗiɗmal suɓngo hooreleydiyaagal, o dañi toɓɓe 79,32%.

Ñalnde jom-konngol konu Caad, Seneraal Azem Bermandowa Aguna habri e tele Caad maayde makko o wiyi ko “ Debi ardiima konu ngam haɓde e cete seɓɓitiiɓe ummoriiɓe Libiya. O gaañii e nder mum, o sankii heen nde o artiraa haa Njamenan ”. Ɓe mbiyi e nder hare ndee, ɓe mbarii e seɓɓitiiɓe ɓe fotde 300. Kono ɓe mbaranaama ko heewi kamɓe ne.

Diiso konuure sabborngo lebbi 18

O ubbaa ko ñalngu Mawnde (aljumaa) 23 Seeɗto to wuro maɓɓe, bannge fuɗnaange leydi ndii, feewde keerol Caad e Sudaan. Gila o ubbaaka, tawi ɓiyiiko Seneraal Mahamat Idiris Debi Itno lomtinaama mo. Oon ne ko konunke, omo yahra e duuɓi 37 tan. O ardinaa Diiso Konuure Sabborngo (“Conseil militaire de transition”), yantude e « senaraluuji » 15 woɗɓe. Ngoo Diiso Konuure halfinaa e ndaɓɓa ko « jeytaare ngenndi Caad, hurum keeri leydi ndii, ngootaagu ngenndi, e hormaade nanondire boowaliije ». Ɓe mbaɗti heen ɓe mbiyi « mudda cabborɗo oo ko lebbi 18 ».

So lajal cabborgal ngal timmii, maa suɓngooji goɗɗi njuɓɓine, gila to meeriiji haa to sarɗiyankooɓe e hoore leydaagal. Sunnotooɓe kewe Caad hono Caroline Roussy, mbiyi « Duuɓi 30 hikka hakkeeji aadee ko jaɓɓaaɗi nder leydi Caad. Duuɓi 30 lomtondiral e laamu woodaani. So ndee sunaare warngo Debi ɓennii eɗen poti woƴeede so Caadnaaɓe ina poti jaɓde konuyanke ardoo ɗum en kadi, ummiiɗo he galle gooto, hay sinno ko e sabborde ».

Ko adii ɗuum, Doosɗe Caad mbiyi ko «…so Hooreejo Leydi ronkii, lomtotoo mo ko Hooreejo Suudu Sarɗiyeeji, so oon waawaa, foti wonde ko Nanndo-Hooreejo Suudu ndu ». Wiyaa noon, nde habraa Idriis Debi Itno sankiima, Hooreejo Suudu Sarɗiyeeji wiyi ko « sellaani ». Ko ɗuum addani koninkooɓe tafde Goomu Sabbordu Koninkooɓe.

Keɓruɗo laamu ƴiiƴam, iwrata ko ƴiiƴam

He yonta Hisen Habere keɓrunooɗo laamu ƴiiƴam e juuɗe Gukkini Weddey, wonnoo mawɗo konu Caad ko oo Idiris Debi Itno. Kanko e banndiiko Hasan Jamuus ɓe ndogi ɓe payi Sudaan. Nde wonnoo ɓe njeyaa ko e leñol Zakwa en. Hisen Habere noon ko e leñol Goraan. Hasan Jamuus nanngaa waraa. Idiris Debi daɗi. O tafi seɓɓitiiɓe o arti o loppiti laamu e juuɗe Hisen Habere e 1990. Gila ndeen kanko jooɗii e jappeere. Farayse addani mo ballal no feewi gila e Mitterand e Chirac haa yettii Macron (rewri Hollande e Sarkozi). Laamu makko fof ko banndiiko en Zagwa e taaniraaɓe Itno (ƴeewee alluwal les ɗoon ngal). Kala ko ɓuri faayodinde he Caad, ko neɗɗo galle maɓɓe woni ɗoon, gila to Konu e Njuɓɓudi-Laamu haa heɓi geɗe faggudu e ndeenka. Hakkunde 1991 e 2018, o riiwii Ardiiɓe-Jaagorɗe sappo-e-njeeɗiɗo. Wattan ko o mumti, ko joɗnde Gardiiɗo Jaagorɗe, o heerorii golle ɗee fof.

Warngo Idris Debi Itno ko ko fewjanoo ?

Warngo Idiris Debi Itno ina heewi pilaa-mbeñaa. Laamu holliti ko seɓɓitiiɓe FACT mbari mo, tawi omo haɓtoo ɗum en. Woɗɓe mbiyi ko yimɓe makko mbari mo, nduttii takki seɓɓitiiɓe FACT.

Won tan ko jaaki yimɓe. Ko foti no Hooreejo Leydi maaya, suwaa tawo hay ɓuuɓde, tan ɓiyi mum lomtoo ɗum ɗoon e ɗoon. Ƴeewen ko jaayndiyanke Ibrahiima Haamiidu jaŋtii heen.

Won wiyɓe kadi ko ɓiyiiko cawndiiɗo mo o nehi wari mo, ɓiyiiko Mahamat Idiriis wari oon. Ɓe ngarti ɓe ndeƴƴi. Gila ɓe ngartiraani mo Njamena, Mahamat Idriis Itno bayyinii ko kam woni Hooreejo Goomu Sabbordu Konuure (CMT). Ndeke ko ko fewjanoo gila adan.

Debi lomtiima Debi.

Seneral Mahamat Idris Deby Itno ɓuri anndireede ko Mahamat Kaka, o jooftinaa e dadde makko (yumma mum baaba makko)- “kaka” firata e Aarab Caad ko “dadde”. Nde hare maɓɓe e FACT wuli, o woytii e “rajo” ko o jookaaɗo, gaañaaɗo. Baaba makko nani ɗum wiyi “helikopteeruuji” yoo ndiw paaboyoo mo. Ɓe ndonki. Idiris Debi felliti faaboyaade ɓiy mum. Tunltindiiɓe njooki mo kanko ne. Mahmat Kaka ari wiyi o woni ko e fijde ɗo seɓɓitiiɓe ngalaa. Ɓe ndukdi. Ko ɗoon Mahamat yaltini “wolweer” mum felli mo kural e hoore. Yimɓe makko taarii reenatnooɓe baaba makko, o wiyi ɓe ko kanko woni hankadi Hooreejo Goomu sabbordu ndenndaandi Caad.

Ndeke, e wiyde oo, ko Mahamat Idiriis Debi Itno wari baaba mum Idris Debi Itno. Ñalnde 11 Seeɗto nde, seɓɓitiiɓe FACT njaltinii bayyinaango “kuuriima e diiwaan Kanem fof”. Ɓe mbiyi heen kadi ɓe ngaañii Idris Debi. Heddii ko yettoyaade Njamena. Kono ɗum fof jaayndiyankooɓe mbaawaani ɗum humpitaade ngati ɓe ndañaani yettaade wolde ndee.

Won kadi ko raadtetee haa teeŋti to bannge wonanɓe Hisen Habere. Debbo makko biyeteeɗo Faatimeh Habere wiyi ko “Mahamat Idris Debi Itno wonaa ɓiyi Idiriis Debi tigi-rigi. Ko o neho-neho makko”. Kono o haalaani holi baaba makko. O wiyde makko, nde ɓe mbari Idriis Debi Itno ndee, o yahdii e fotde “seneraluuji” sappo-e-njoyo.

Baɗte warngo idiris debi itno to Barkaan huƴtata ?

Idris Debi Itno jeyanoo ko e baafe udduɗe leyɗe Saahal, haɗi seɓɓitiiɓe e harbiyankooɓe e jihaadiyankooɓe yettaade. O renndi maalde ko e Farayse baaba mum G5-Sahel. Ɗum addani Faraysenaaɓe teskaade « [so Idris Debi Itno yahi]…ko daawal jilɓere e rummbeende nder leydi Caad haa raɓora heen leyɗe Saahal e golle Barkaan ».

E wiyde maɓɓe, Idris Debi Itno ko kaaɓniiɗo kono ko nafoowo Farayse nder dawrugol mum G5-Sahel haa arti e Burkina Faso, e Mali e Niijeer. Maayde Idiris Debi Itno maa accu baɗte, teeŋti to Barkaan ngati jooɗorde maɓɓe wonnoo ko Njamena.

Seneral Caadnaajo biyeteeɗo Idriis Mahamat Abdaramaani Dikko haalii nder VOA-Africa (rajo Amerik). O hollitii gila Idiris Debi Itno maayi, konu Caad waɗi ko senngooji ɗiɗi. Heen senngo ko konuyankooɓe ɗooftiiɓe doosɗe ndenndanndi Caad, ngoya senngo ko « yiɓɓon seeɗa » njaltukon doosɗe e laabi ngam sellinde loppito laamu. O jokki o wiyi « ndimaagu leydi Caad woni ko e juuɗe ɓesngu Caadnaaɓe ».

Ko woni yeeso daɗaani gite, mo laamorii ƴiiƴam woppirta ko ƴiiƴam.

Aamadu Malal Gey