Jamma 30 jofi 31 ut 2021, hay koninke Amerik gooto waalaani Afganistan. Nii woni, wolde Amerik woɗnde, wolde duuɓi noogaas, joofirii kadi poolgu ɓe Amerik kaɓatnoo, hono talibaa en. Konu Amerik naatnoo Afganistaan ko ñalnde 7 oktoobar 2001, ngam yandinde laamu taliban en, calinoongu rokkitde mawɗo Al Kaydaa, hono Usaama Ben Laden, caggal nde yeeytii waɗde gunndere 11 settaambar 2001. Hay so tawii noon Amerik waawii warde Ben Laaden caggal ɗuum, ñalnde 2 mee 2011, Amerik yaltaani leydi ndii, konu mum jooɗi toon ngam, e wiyde maɓɓe, heblude konu leydi ndii, konu ngu nganndu-ɗaa, ɗo yahanoo artaa fof, talibaa en ndiddii ɗum law, haa dogi woppi leydi ndi alaa deenoowo. Ɗoo e balɗe sappo, Amerik ine jogori maanditaade duuɓi 20 njangu 11 settaambar…
Hade lewru ut feccinde tawi Ashraf Gaani, hooreejo leydi ndii dogii, kulol mawngol naati Kabul, laamorgo ngoo. Ujunnaaje ujunnaaje Afgannaaɓe ndogani boowal diwooje Kabul ngam dogde, won heen jarani ɗum en nangtaade e diwooje konu gonɗe e diwde, hade mum en ɓoccitaade njana he leydi hojomaaji seeɗa caggal ɗuum.
Ko noon, keɓtugol islamiyankooɓe laamu, waawnii tuubakooɓe hirnaange etaade dognude leydi ndii afganistaannaaɓe hulanaaɓe njoftiigu taliban, sabu mum yooɓtoreede gollananoode konuuji jananinkooji. Ɗum ko gaa gaa jaltingol toon e heñaare koninkooɓe Amerik heewɓe.
Hujja mo Biden rokki ngam dallinde heñaare jaltingol koninkooɓe Amerik Afganistaan, ko wiyde yiɗaa ɓeydaade juutnude ndee wolde. Heɗen ciftana ƴettunoo feere yaltinde Amerik wolde ndee, ko Trump.
Ine jeyaa he dalillaaji majjum, njaru ɓurtungo wolde ndee, gila to bannge jawdi haa e yimɓe maayɓe toon. Amerik waranaama toon fotde 2 500 koninke, feriima heen fotde 2 313 miliyaar dolaar, e tuugnaade e won ɗiin hiisaaji. Hannde kadi baɗte wolde ndee ɓeydiima soofde, sibu baasgol konu Amerik betteede to bannge baasgol jooɗtoraade poolgu taliban en baangu nii yaawde, kam e juɓɓingol jaltingol toon konu nguu.
Amerik ko leydi keewndi doole, konu ko leydi maldaandi gacce. Ko ɓuri teeŋtude he golwole ndi ummini, alaa heen yuumtannde ɗum, wonaa wolde Wietnaam, wonaa wolde Irak, wonaa ndeeɗoo sakkitiinde. Hannde taliban en fof e riiwaneede he laamu e hitaande 2001, ko kamɓe ngoni he welkude. Heddii noon ko mbele maa ɓe mbaaw waylude mbaadi ɓe lolliniri ndii, so wonde hiiɗooɓe, haa teeŋti hiiɗooɓe rewɓe. Ine wiyee he daawal gadanal laamu maɓɓe, hakkunde 1996 e 2001, ɓe tabitiniino toon ciynugol caɗtungol sariya Lislaam (ko goonga walla ko ɓe takkaaɓe ?), yeru, rewɓe mbaawaano gollaade walla janngude, wuyɓe e warkoyeeɓe kadi ine leeptetenoo leepte caɗtuɗe.
Wolde Afganistaan (2001-2021)
Wolde Afganistaan, tuggi oktoobar e noowammbar 2001, ko hakkunde Dental Dowlaaji Amerik (DDA) e ballal konuyankeewal Haɓɓere Rewo (Alliance du Nord) e leyɗe hirnaange goɗɗe (Laamaandi Ndentundi, Farayse, Kanadaa ekn), bannge, e laamu talibaan en bannge goɗɗo oo. Ko wolde luulndiinde « ownugol » nde laamu Bush ummini caggal gunndo 11 settaambar 2001 to New York e Washington. E wiyde DDA e wallidiiɓe mum, faandaare ndee ko jaggude Usama Ben Laden, e firtude njuɓɓudi Al Kaydaa njoginoondi tuddule he nder leydi hee e ballal talibaan en, kam e liɓde laamu talibaan en.
He oorngal gadanal hee, talibaan en ndiiwaa he laamu, laamu Hamid Karsai lomtinaa ɗoon e mudda. Talibaan en ndartorii hare bettel. Laamu Karsai toɗɗitaa he woote e hitaande 2004, kono ngu alaano semmbe no feewi sibu mbaawka maggu haaɗi ko he saraaji Kabul. He lewru ut 2008, ko 71 000 soldaat jananiŋke ngonnoo toon ; he hitaande 2009, ɓe njettiima 113 000, he ut 2013 87 207, he 15 saawiyee 2014 ko ɓe 58 129 fat.
Ñalnde 31 desaambar 2014, OTAN sortii he wolde hee caggal duuɓi 13 hare, weeɗti mbaawka mum konu ngenndiiwu afganistaan kono haɗaani wolde jokkude haa 2021, nde Joe Biden habri deestagol konu Amerik. Ñalnde 30 abril 2021, koninkooɓe Amerik njalti leydi ndii haa laaɓi, talibaan keɓti leydi ndii. Wolde Afganistaan woni wolde ɓurnde juutde nde konu DDA haɓaa gila e holde Wiet Naam (1959-1975) ?
Bookara Aamadu Bah
