Pulaar ene wiya « ƴoƴe mehe njanngataa ɓataake ». Sinno dawrugol ko sippiro wonnoo, mi wiya « dawriyankooɓe men liɓaama mbeeyngu, ngu alaa guli ». Ellee liɓaaɓe e ndoondi, yiɗnooɓe fiɗɗaade gila ñaawooɓe ngaraani, kisa hawri e ɓeesoo maayii gila tuuba leppaani. Pulaar ene heewi wiyde « kaari fiyaama haa nanngi e ɓoggol ».
Nde tawnoo ɗo adan ɗoo, Kaari oo hollat jaambaraagal mum haa aduna fof seedoo, ruttoo waɗa diwal mbaroodi njomu fowru. Sikke alaa, laaɓii tan, ndekete, no doktoraagal nii, no karallaagal walla gannde goɗɗe nii, ndeke dawrugol ne ko maa janngee. Wonaa mi finii tan mi waɗii ɗum, ngam yiilaade laamu. Annduɓe mbiyi « waawi waɗde dawrugol ko jogiiɗo yiyannde e fayndaare laaɓtunde, joganii ɗum ganndal, pinal e pellital ».
Ngam yettitde payndaale maɓɓe, dawriyankooɓe mbaɗata ko lannda. So en nanii lannda noon, ko fedde yuɓɓunde, nde jiidaa e pelle men pinal, faggudu walla ɓamtaare. Humpitiiɓe oon fannu ko hono nii ciforii lannda dawrugol. Ɓe mbiyi, « lannda dawrugol ko dental yimɓe jogiiɓe miijo wooto faytungo e no renndo yuɓɓinirtee, tawi fayndaare maɓɓe ko heɓde laamu ». Tawde noon lannda ko dental juɓɓungal, alaa e sago waɗa gardiiɗo. Ko oon gardiiɗo wiyatee hoyreejo lannda.
Sikke alaa kay, tawde lannda yiilotoo ko laamaade, gardiiɗo ɗum ene foti wonde kattanɗo, baawɗo, cuusɗo, ekn… Ngam ɓura laaɓtude e hakkillaaji men, ndokken annduɓe konngol, cifanoo en no gardiiɗo lannda foti wayde. Annduɓe ɓee mbiyi, « dawrugol wonaa meccal, ko gollal tuugingal e ganndal ƴoogangal e duɗe toowɗe, ko wonaa ɗuum koo, ko jogaade hattan, pinal e mbaawkaaji keeriiɗi, baawɗi tonngaade e ɗee toɓɓe sappo garooje :
1. Hoolaade ɓe wondi ɓee e waawde halfinde ɗumen golle, waasa wiyde ko kañum tan waɗata, ko kanum tan ardotoo ;
2. Jogaade payndaale laaɓtuɗe, waasa wiyde ngonka peeñka kala ene nanngira ɗum no fartaŋŋe ngam ɓenninde miijo mum, hay sinno yahdaani heen ;
3. Waɗde haa liggodiiɓe mum e ɓe wondi e lannda njiɗa ɗum, keɓtina golle mum, waasa hulɓinde ɗumen, waasa waɗde laamu gundo, ardetaake sawndetaake heedetaake caggal, waɗde ma a taw jiɗɗo yahdude e makko fof foti ko lelaade o yaɓɓa ɗum ;
4. Udditaade e wondiiɓe mum, wostondirde e mumen miijooji, rokkude ɗumen fartaŋŋe no njettiniri miijooji mumen e no kolliri mbaawkaaji mumen, waasa wiyde tan mbaɗee ko mbiy-mi, keɗo-ɗee ko kaal-mi ;
5. Suusnude joom en miijooji moƴƴi e weltinde golliiɓe ko nawrata yeeso. O waasa saloraade miijo neɗɗo sabu hulde hoto oon heede mo e naange ;
6. Suusnude liggodiiɓe mum e addude ko hesɗi, ko addanta woɗɓe huuñɗude e abbaade e lannda kaa ;
7. Jogaade jikku moƴƴo, jeeɓeteeɗo, jikku potɗo ñemmbeede, gila e ngonka, haala, miijooji e golle ;
8. Wonde nuunɗuɗo, mo suuɗataa ko yimɓe fof potnoo tinde, mo waɗataa heedi-heeda ;
9. Baawɗo heɗaade gollodiiɓe mum, mbele annda ko gooto fof yiɗi e ko añi. Ɗuum ene rokka mo anndude no o haaldirta e m woni fof ; 10. Jogaade fiɓnde, waasa wonde ndiyam laana, to ka fayi fof ɗam faya ko luulndii ɗum, walla gawƴal ilam, ɗo waraango yahri fof faya toon. O foti wonde ko miijotooɗo hade mum haalde, e baɗoowo ko wiynoo caggal nde haali, mo gijaali, kulol walla njeenaari woppintaa ɗum laawol mum ».
Caggal nde ndañ-ɗen miijo e ko woni dawrugol, ko woni lannda e no gardiiɗo lannda foti wayde, ene moƴƴi naamno-ɗen koye men won e geɗe. Ɗeen naamne njowittoo ko e toɓɓe sappo cifotooɗe no dawriyanke gardiiɗo lannda dawrugol foti wayde. Mbele dawriyankooɓe men ɓee fof ene cifii e ɗii sifaaji. Mi rokkataa jabawol, sabu so mi rokkii alaa e sago mi rokka yeru. Tee ndeen, maa wood jiytiiɗo heen hoyre mum, wiya tooñaama. Kono tan dee, ɗuum fof e wayde noon, eɗen mbaawi teskaade, hay sinno toɓɓe ɗiɗi gadiiɗe ɗee ene ɗoo kam, ene limoo.
So tawii ko toɓɓere adannde ndee, ene teskaa, gila goodal lanndaaji yamiraa e kitaale 1992, ene heen meeɗaani waylude ardiiɓe mum en. Ene ɓuratnoo heewde nuunɗal noon, ɓe mbaɗa e nder lanndaaji maɓɓe hee ko ɓe mbiyata laamu waɗ koo, woni « a laamiima ko foti no ɗii duuɓi, yaltu goɗɗo naata ».
Ko fayti e toɓɓere ɗimmere ndee, en teskiima, won e dawriyankooɓe, caggal nde ndonki siynude miijooji mumen e heɓde ko njiilotonoo koo, hankadi ko dartoriiɓe tan yiilaade mosi, ɗo tini ngonka fof mbiya ene kuutoroo ngam dañde yahdiiɓe, mbele wonana ɗumen fartaŋŋe ngam siynude miijooji mumen.
Yeruuji ɗii ene mbayi no gabbe ceenal mbayi e jeereende. Kono eɗen mbaawi suɓaade heen tan ɗiɗi, hay sinno maa wood wiyɓe ko mallaaɓe. Nde ñalɗi diisnondiral paatuɗi e mbayliigu Tippudi Nehdi e Jaŋde, nde haala laawɗingol ɗemɗe ngenndiije Pulaar, Sooninke e Wolof haaletee ndee, ɓurnoo heen heewde haala fof ko ɓe meeɗaani woƴeede ɓamtaare ɗeen ɗemɗe. Mboɗo yenanaa ne kay, alaa e haalooɓe heen fulfulde ɓee meeɗɗo taƴde kartal Fedde Ɓamtaare Pulaar. Yeru goɗɗo oo, ko won waranooɓe ɗoo, wayɓe no am heewde haala e famɗude golle fof ndarii mbiyi « alaa e sago goonga yiytee, warɓe ɓee ñaawee ». Ndeke miin e ɓe ngondunoo-mi ɓee fof, min kaaldunoo ɗum tan ko haa wiyee ko min « ngenndiyankooɓe ». So Ceerno am Njaay Saydu Aamadu ene rowa konngol, o heewi tonngirde ɗum ko duwaawu. Waɗde miin ne, mi tonngira noon, « Yoo Joom men yaafo en .»
Aamiin.
Malal Sammba Gise
