Ngenndiyanke, dartiyanke, katante leñol, jarlitaniiɗo leñol, ko huunde e kelme keewɗe naneede e nder renndo ngoo. Jooni noon, heddii, ko holi maanaa coomiiɗo e majje. Sikke alaa kam, ɗee kelme fof, ɓuri heen lollude ko helmere Ngenndiyanke. Won nii yahooɓe haa ɓeyda heen « Pulaar », wooda mo ɓe ngaskitiniri « Kaari ko ngenndiyanke Pulaar ». Gannduɗo ko ngenndi firti fof noon, ene anndi kam Ngenndi Pulaar woodaani. Kono tawde hankadi helmere ndee mahiima e hakkillaaji, kala kuutoriiɗo ko wonaa kayre yaawataa faammeede. Ko ɗum waɗi, ko wiyatee Ngenndiyanke koo, won wiyooɓe ɗum dartiyanke. Ene waawi, so ɓooyii, wooda heen helmere ɓurnde jaalaade. Nde tawnoo ɓuri moƴƴude e haala ko kawraaka, waɗde ɓurata waawde huutoreede e kawraaka ko kelme nanondiraaɗe.
Ɗoo noon, miijo ene doga e haaliyanke, winndiyanke, kono kadi jaayndiyanke keɗanaaɗo, maantaaɗo biyateeɗo Hammee Aamadu Lih, mo Mbooyo, gonɗo hannde to tele 2STV, Ndakaaru. E nder wootere e jime makko, o werlinooma naamnal laaɓtungal, o wiyi « holi ko woni ngenndiyanke »? O rokki heen sifaaji keewɗi, ngam naamnaade holi e majji ciforteeka ngenndiyanke. Mi sikkiino nii ko miin o mallata, nde tawnoo njeyaa-mi ko e sikkooɓe ko ngenndiyankooɓe ɓee, walla yiɗɓe wiyeede noon ɓee. Waɗi noon ko minen, so emin kaala, so neɗɗo ɓuraani heɗtindaande faamataa. Ko adii fof, kelme amen keewi wonde ko ɓutte, payɗe. Min keewi kadi ko fawndirde ɗe, min nawa min ngartira, min mbayla min mbaklita haa muddo bayɗo no am fof sikka ko ganooje, walla sikka ko ɗemngal goɗngal haaletee ɗoon.
So min ngummiima e haala, ko e ngonka min payata. E amen jiɗɗo wiyeede ko ngenndiyanke fof, heewi ko sormitaade no jahoowo wolde, walla fakkaade fakko ƴamoyoowo jolɗo mo yontaaɓe ñemmbi. Ene e amen kadi nii yejjitooɓe ko jibinaaɓe, jogiiɓe yummiraaɓe e baabiraaɓe rokkunooɓe min inɗe pattamlame ɗe min coodtiri inɗe goɗɗe mbele emin limtidee e ɓeen wiyeteeɓe ngenndiyankooɓe. Ellee noon, saabii ɗum fof, ko waasde faamde holi ko soomii e ndee helmere « ngenndiyanke ».
Kitaale 1989, ɗemɗe njagga, hay sinno won ko neɗɗo muusaa, suusaano woytaade. Tee alaano kadi goɗɗo mo ene haala. Sabu kunuɗe fof coka, ɗemɗe tonngaa, mette ndammbii e deedi, miijooji ndonkaa yaltineede. Ellee nɗeen kitaale ene e ɗe Deede Ibiraahiima Saar sifinoo e wootere e jime mum, ɗo o wiynoo « dawaaɗi tonngitaa, kustinaa e kala guuroowo ngenndiyankaagal »? E kaan dumunna, ko gorko pullo gooto joginoo fartaŋŋe suynude mette ɓittaaɓe, fiyaaɓe kaɗaa woyde saka haalde. Ko ɗemngal oon gorko lomtinoo ɗemɗe ɓeen nattunooɓe anndude to ɗemɗe mumen ngoni. Nde o haalnoo fof, cikkataa ko omo nana miijooji haɗaaɓe haalde ko miijotoo koo. Oon dee, so wiyaama ko ngenndiyanke, jedduɗo fof ene foti ƴeeweede so alaa ko yawata e hakkille mum. Jojjaano ko mboɗo soowta innde makko, kono tawde mawɗo ko annda siftinee, ko Tijjaani Aan.
Goɗɗo oo, ko biynooɗo « ko Pulaar ɓurani ɗum hoyre mum haa e ko rewni heen koo…..». O ruttii kadi o wiyi « so tawii Pulaar haaletaake laakara, hare gasaani tawo ». Sikke alaa, gila e nguurndam makko, alaa mo seedaaki e ngonka makko, goongɗugol ɗii konngi ɗi o haaldaani haa o wiyee « woyyoo ». Oo ne kay mboɗo waawnoo waasde soowtude innde mum sabu enen fof, en paamii ko Mammadu Sammba Joob, lollirnooɗo Murtuɗo. Mboɗo waawnoo ɓeydude heen dartiyankooɓe ɗiɗon wayɓe no Soñaan Mammadu Abuu lollirnooɗo Aali Soñaan mo Haayre Golleera e Sal jibiriil Zakariyaa mo Haayre Mbaara. Ɓee worɓe ɗiɗo, maa Fooyre Ɓamtaare artu e ñaamgolluuje tiiɗɗe ɗe mbaɗi, tawi goram, hay gooto haalataa haala mumen. Mi yondinoo ɗoo tan, hay sinno woɗɓe hono maɓɓe ene ngoodnoo tigi e nder renndo ngoo, tee woɗɓe kadi ene goodi haa jooni « yoo Alla ɓooynu ɓe e jeese men ».
Tawde tiitoonde winndannde ndee ko « kaalden goonga » waɗde, ene moƴƴi kaalden goonga. Fotɓe wiyeede ko ngennfiyankooɓe ene ngoodi hannde, kono ko ɓuri heen heewde ko minen, woni miin e hono am. Minen ngoni haalooɓe haa nanee tawa golle ngalaa. Haaldooɓe kadi haa tinee kaalee, mbele e ngenndiyakooɓe, min ngaskitinee. Ɓuri haaɓnaade heen fof noon, ko gooto e amen fof wiyata ko ɓamtoowo leñol, kono min ngonaa nanondirɓe. Pulaar noon wiyiino « suutooɓe tiba ɓamdat ». Kono minen wiyooɓe ko min ngenndiyankooɓe, suutooɓe tiba leñol, min kaaldataa, min pewjidtaa, min ndiisnondirtaa. Waɗde min ngonaa faamondirɓe. Nde tawnoo gooto e amen fof yiɗata ko ɓurde naneede, ɓurde tineede, ɓurde yeeɓeede. Tee huunde fof emin potndi heen.
Ko fawtii heen, ko gooto e amen fof ene jogii jagge mum, foɓɓanooɓe ɗum kelle ɗe ngamotaako. Ko ɗum waɗi, sahaaji, wooda e amen amɓe tan haa njalta dingiral. Woni yiɗɓe mum, jaggirɓe haala mum no Alliyankeewa. Alaa cuusɗo yeddude. Hay naamniiɗo yoo laɓɓitinane, min njaggirta ɗum ko gaño. Min mbaawaa itodaade e duɗal gootal. Waɗde min mbaawaa renndude yeewtere gooɓe jiile, ɗo miijooji potnoo felɓondirireede hakkillantaagal haa miijo moƴƴo yalta heen. Sabu Pulaar wiyata ko « ko e pelɓondiral miijooji miijo moƴƴo dañatee ». Kono minen wiyateeɓe genndiyakooɓe ɓee, ko ɓuri heewde, so miijooji amen pelɓondiraama, wonaa miijo moƴƴo yaltata heen. Ɗum heewi jibinde kusumme, yawu e fitina ɗaaniika ɗoyngol gertooɗe, ƴorɓee tan fuccitoo.
Eɗen nganndi, so mawnikinaare wonno neɗɗo, alaa mo fottata e mbedda, saka reggondira e mum. Alaa ne kay mo renndata suudu so wonaa ɗowtiiɗo, jebbiliiɗo, mo alaa ko heddorii e kelmeendi mum so wonaa « Eey ». Miin fof e raɓɓiɗde miijo e famɗude ganndal, mboɗo sikki tan so en njiɗaa aduna daɗa en, en mbaylat ngonka men, tellinen kufuneeji men ɗii, gooto e men fof yankinoo, hoddira ko oya ɓuri ɗum.
Malal Sammba Gise
