Nguurndam ngatam (5)

Ngatam e mbaroodi, kosɗe yeeso ɗee ina mballa e sonngere ko heewi. Sabu heɗe mbaɗi cegeneeji juutɗi. Hina nanngira ɗi huunde, hina belloroo so riiwii kullel haa ɓadiima, maa heɓtiima.

So dañii heen haaju ko he geɗe ballooje ɗum hay liɓde. To bannge barooɗe e ngatam fof. Woto njejjiten. Fulɓe mbiyi : “ no seeno wayi fof ko noon gundooje mum mbayata.”

Sabu miɗo anndi hina waɗi ngatam baawɗo dogde no feewi. Haa woodi wiyɓe ko mabbo daɗata kulle fof. Kono hina waɗi e ngatamaaji mbo waawaa dogde no feewi. Mbo tiimtat, mbo hirɓa walla mbo mooytoo haa mbo ɓadoo mbo marɓa. Mbo waawaa ndiiwgu njuutngu ; kono fof ko ngatam. Ngatam ko taarotoo kulle ɓuri heewde. Sabu wonaa e kulle tooñooje. Kono wonaa e kulle kulɗereedu jeyaa. Ko e kulle cuusɗe, tiiɗɗe jeyaa. Ngatam wonaa e kulle janooje e yimɓe no feewi. Kono hina teskaa e kulle conngooje baaɗe noon, so ndoŋkitii ko e geɗe beeɓɗe heewii faytude. Ko wayi no neɗɗo, ko e ɗeen geɗe kulle jeyaa to bannge, sonngere. Sabu kullel so yiytii yande e yimɓe, hina yiɗi yowitaade heen. Sabu tawata ko hina anndi to neɗɗo happatee. Kono so kullel ɓuraani ronkude yanataa e neɗɗo. Nde wonnoo neɗɗo to bannge kullon, ko kullel kulɓaniingel. Ko ɓuri heewde e nguurndam kulle ekkete. Miɗo teskii ko heewi e ɗemngal pulaar hina waɗi kelme ɓadandirɗe no feewi. Haa woodi hannde, nannguɓe ɗeen kelme, walla ɗiin konngi ko gootum. So en ƴeewii ko wayi no ekkaade e janngude, hay so tawii won ɗo ɗe kawriti, heɗe ceertii e yiyde am.

Kullon ekkinat. Neɗɗo walla ko wayi noon, hina ekkina, hina janngina. Neɗɗo hina  waawi ekkaade huunde tawa janngaani. Kono waawaa janngu tawaa ekkaaki. Sabu jaŋde waɗi ko ekkaade e janngude. Njaafo-ɗon ko nih njiyru mi.

So en ngartii e ngatam, ko kullel dimel, pamɗungel dille. Ko e kulle ɓurɗe rimɗude jeyaa. Ko ɓuri heewde e dille mum ko ŋuurde, walla hina dilla dille nannduɗe e dille ullundu. Ngatam ko kullel deeƴngel, cennginiingel. Hina ɓura rawaandu wuro, kono yottaaki mbaroodi.

Kadi kala janandirɗo e ngatam, yo o waɗtu hakkille ko idii fof. Kadi waasa ɓadaade no feewi. Famɗa dille, deeƴa. Hina ŋuura girboo, kono woto dogde ! Kadi woto ruŋto, yahru keeci (caggal ), tawa ko seese seese ! Jam jam ! Neɗɗo ɓuri heewde ko ɓadatoo kullel ko so tawii kullel tinaani. Ɓuri heewde ko so kullel ngel tinii ma woɗɗoo. So wonaa tawa ardi ko yande e mum. Kono heewaani. Kono nde kullel ɓuri yaawde ko yanata e neɗɗo fof, ko so a ɓadiima ɓiyum.

Kadi barooɗe ngatamaaje e kulle goɗɗe, kala heen ko rewnii, so neɗɗo yanaandirii heen, yo reeno ! Kadi fulɓe hina njogii e ngatam sifaaji bonɗi.

Sabu heɓe mbiya: “ oon ɓuri ngatam ñanngude ”. Hina teskaa kala mbo ɓe mbiyi noon, hina jogii to ɓe keedtini ɗum e nguurndam e gondigal. Oon heewaani faarno so wiyaama noon.

Kono so wiyaama kam ɓuri mbaroodi, walla ko mbaroodi, tan joomum mettintaa. Ndeke jikkuuji barooɗe e ngatamaaji, fulɓe hina ceerndi ɗum gilaa ko ɓooyi. Kono ngannden mbaroodi e ngatam fof hina mbaɗi jikkuuji moƴƴi e bonɗi. Kono ɗoo, ɗii konnguɗi ɗiɗi, cifiiɗi ɗee kulle ɗiɗi, ko heen gootol ɓe ɓuri yiɗde nandineede. Nde wonnoo fulɓe hina paarnoroo  jaambaraagal no feewi, ko ɗuum waɗi, so neɗɗo e maɓɓe wiyaama ko mbaroodi ne, mettintaa. Kono so wiyaama, aan ɓuri ngatam ñanngu, won ɗo haaɗi e mette, kono ɓe ɓuraani yiɗde wiyeede noon. Nde wonnoo to fulɓe jaambaraagal e ñanngeende wonaa gootum. Sabu jaambaaro ko mbaalu wuro mbaroodi lakde (ladde).

Firti ko so neɗɗo wonii jaambaaro yo o taaro banndum. Nde wonnoo ko heewi e hareeji ɗi fulɓe kaɓateenoo ko gila naataani wuro. Sabu ko falatooɓe hare gila law. Ɓe ngonaano wiiñateeɓe. Sabu so neɗɗo suusii, ko cuusɗo reedu wiyatee. So hulii ko kulɗo reedu. Kadi so en mbaɗtii hakkillaaji, e mbaalu wuro, mbaroodi lakde, maa en taw hina soomi ko heewi no feewi.

Ngatam e mbaroodi, so ɓuraani heyɗude no feewi, ngonaa kulle ñaamooje jiiba no feewi. Ɓuri heewde ko warde ñaama, arta heen ñaama. Ngatam hina famɗi ko loppitta ko kullel goɗngel sonngi. Ngatam e mbaroodi e bona innde, e bammbam…, fof ko iwdi ngootiri e kawral wiɗtooɓe kulle. Ko goonga ɗeeɗoo kulle heɗe ɓurdi terɗe, kono heɗe nanndi tago. Ko e kulle kulɗe sooño no feewi. Sabu ko e kulle ɓurɗe yiɗde ɗo leppi, walla hecciɗi, e ɗo heewi dille kulle ladde. Ɗiin nokkuuji noon keewaani hannde he duunde men Afrik, haa teeŋti noon e Muritani. Kono won e kullon hina keddii e Muritani, kono ko e mbaadi hare goodal. Waɗi noon, Muritaani ko e lesɗeele sooño, walla ɗe sooño riiwi kulle mum keewɗe. Kono heen bannge ko neɗɗo saabii. Ko goonga tagoore ndee fof renndi nguurndam, kono neɗɗo ko tagoore hittunde renndude nguurndam. Kono alaa e sago mbaɗten hakkillaaji e nguurndam kulle. Sabu ko nawi koo kulle woppataa yimɓe. Ko alaa e sago njaɓen ko enen e tagoore ndee fof ndenndi nguurndam he dow duunde Baaba Aadama ndee. Goonga en innarii duunde ndee Baaba Aadama. Kono hoto njejjiten Aadama ko aadee, aadee ko tagoore. Kadi ko en halfinaaɓe lesdi ndii. Ngel ɗoo kullel ko e kulle nokkuuje ngel jeyaa. Kulle nokkuuje noon perataa ! Ina mbidaa konoo peraataa. Ko e nokku he tan ngasata.

Kaaliidu Soh