Pulaar ene wiya « gosoraaɗo seerataa e laawde ». Ko ɗum waɗi, ene moƴƴi e sahaa kala, wooda ko yimɓe ciftinaa, mbele mbaawa yaɓɓude jaɓɓal juɓɓungal. Njiɗ mi njeewten hannde ko ko fayti e darned leñol foti daraade so tawii tinii hakkeeji mum ko jaɓɓaaɗi walla ko dookɗi yaɓɓeede. Ene anndaa kay, so neɗɗo tinii ko tooñaaɗo, laawol yamiraani mo yoɓtanaade hoyre makko. O foti ko rewse e laabi lelnaaɗi ɗii, haa haju makko humtoo. Ene jeyaa e ɗuun laabi, so tawii ko e nder gamme, wullitoyaade to gardiiɗo galle oo. So tawii ko e nder wuro ngo laamu jooɗanaaka, ko wullitoyaade to Joom wuro, walla Almaami Jamaa, walla kellifaaɗo mo yimɓe fof keɓtiniri kellifuya, nuunɗal e won joom konngol.
So tawii ko ɗo laamu jooɗanaa, tooñaaɗo heewi wullitoyaade ko to jooɗaniiɗo ɗoon laamu nguu. Ene wawi wonde Gardiiɗo falnde, gardiiɗo dadiiɓe (Polis walla Sanndarmori, ekn…). Kono so tawii ko laamu e hoyre mum yaɓɓi hakke walla jojjanɗi kaalateeɗi ɗii, mbaydiiji keewɗe ene mbaawi sifeede heen:
- • Maa wonii laamu tey tan yaɓɓi, sabu mum wonde laamu kuutortoongu ndoolndoolaagu,
- • walla tawa ko waasde keedɗo ɗoon oo humpitaade ko halfinaa koo no foti wayde.
Ɗum fof e wayde noon, laabi ɗaɓɓitirɗi ɗiin hakkeeji ene keewi. Ene heen, woytoyaade to pelle ɗe ngonaa laamuyankooje hakkunde dowlaaji. Kono ɗoon, ko ko Pulaar wiyata koo «paden haa ɓuuɓa, ene leeliri keyɗuɗo». Waɗde ɓuri fooftinde tan ko waɗde dallinannde. Dallinannde kadi ene heewi sifaaji e mbaydiiji. Ko ɓuri yaawde koo, ko waɗde ɓataake fayde e ganndaaɗo ene waawi wallude no hakke oo yaɓɓitiraa oo. So mi rokkii yeru «laawɗingol ɗemɗe ngenndiiji ».
Leñol walla leƴƴi ene mbaawi tinde ɗemɗe mumen ko ko njaɓɓaa, ko ko kaɗaa janngeede e janngireede e duɗe laamu, haa nii e liggoreede. Ɗoon, joom en ɗeen ɗemɗe ene mbaawi ɗaɓɓude yiyde potɗo safrude ɗeen caɗeele oo, tawa eɓe nawori winndannde haaloore caɗeele goodɗe ɗee, feññinnde ko saabii ɗeen caɗeele koo, e peeje ɓe ngeɓɓi ngam safrude ɗe. So tawii oon saliima yiyndirde e maɓɓe, ɓe cakka peeje goɗɗe, tawi ene heen waɗde seppo. Seppo noon, fayndaare mum ko so tawii yimɓe heewɓe ndentii, laamu wiya « ɓee dee ndeke ene keewi, waɗde mboɗo foti noddude ɓe min njeewtida ». Kono so tawii arɓe e seppo hee keewaani, laamu wiyata ko « eh, ɓee ngalaa doole saka ene kulɓina mi ».
Caɗeele seppo noon, ko bonnooɓe ene mbaawi soomodaade heen, tooña dadiiɓe reenatnooɓe ɓee. Mberloo ɗumen kaaƴe, walla kaala ɗumen haalaaji ɗi peewaani. Heewi rewde heen tan ko pusgu. Woɗɓe kuutortaako seppo, kuutortoo ko jonnde. Ɓe noddat aduna fof yoo ar jooɗoo e dingiral kuccitngal e liggorde mo ɓe ɗaɓɓi yiyde ene salii oo. Jonnde noon, ene heewi sifaaji. Mi diwa diccunde, gaŋŋinannde e toŋŋinannde, mi adda soppunde, ferlannde, ɓarfinannde, hofannde e diiñannde.
Ko waawi heen wonde fof noon, jooɗiiɓe ɓee mbiyata ko « min ngummotaako ɗoo so wonaa aan mo min njiɗi haaldude oo ngaraa njeewtiden, walla mbismo ɗaa min nder gollordu maa kaaltiden ».
Won heen kadi ene kuutoroo winndannde saraande e nder yimɓe, jannguɗo faami jaɓi ko woytetee heen koo fof, winnda innde mum, siifa. So tawii siifɓe keewii, neldee jiɗaaɗo haaldeede oo mbele hula keewal yimɓe ngal, jaɓa jooɗodeede e yeewtideede. E raɓɓiɗinaade tan, so jonnde, so seppo, so winndannde, fayndaare ndee ko anndinde ɗaɓɓaaɗo haaldeede ene salii oo wonde ko yimɓe heewɓe ngoytii hakke mumen denndaaɗo ko ko yaɓɓaa. Kono sikke alaa, ɗeen jonndle, ɗiin seppooji e ɗeen binndanɗe careteeɗe ene mbaawi waasde woodde so tawi jaakoraaɗo ene waawi wallude e jaɓɓitgol hakkeeji oo jaɓii jooɗodeede e fewjideede.
Heddii noon, ko so arɓe yiyde mo ɓee ene ngara, yoo ngaddor winndannde laaɓtunde holliroore ko ɗaɓɓaa koo, tawa ene waɗi dalillaaaji laaɓtuɗi kanum e peeje no ko ɗaɓɓiraa koo waawirta tabitineede. Nelaaɓe yoo njiy mo ɓee ne yoo ngon joom hakkillaaji en, annduɓe ko kaalata, no kaaldata e ɗo kaaɗata. Tawa kala ko fayti e dawrugol jillaani e haala mumen. Kala ne kay tuumeteeɗo ko dawriyanke, haa teeŋti gonɗo e luulndo mo laamu teskii, so dañaama, woto jeye e ɓeen yahooɓe toon. Won e yimɓe noon, sahaaji, ko kaalata koo e ko njiɗi waɗde koo ngonaa gootum. Won haalooɓe dow « ko daraniiɓe yooltude hakkeeji leñol », tawa to les too ko yiɗɓe huutoraade leñol ngam waɗde dawrugol.
Malal Sammba GISE
