Gila dawaa dawi haa jodtaa jofti, yimɓe ko ɗannotooɓe tan. Ɗanniiɗo kadi yahi ko yiiloyaade ko alaa, walla ko ɓeydi e ko joginoo. Nde tawnoo Pulaar ene wiya «ko nayi keewi fof, joom mumen añaani hoɗe». E no arsukaaji mbaydi, won heen ene njaha ndaña ngartira. Won heen ene njaha, tampa, loroo koroo dañde ko ngartiri. Won heen nii kadi ene ndonka hay no ngartiri sabu waasde dañde ko ngartiri. Ɓuri jaasde heen noon, ko dañooɓe haa heewa, muɓɓa gite mberloo ɗo haanaani. Ene gasa tawa ko hono ɓeen malletenoo e jimol taaniraaɓe njimantunoo taaniraakon mum ngam deƴƴunde ɗumen so ngoyii «Yummaa yahii jaaɓel, addii jaaɓel gootel, muccii e hakkunde mayo…».
E ndiin mbaydi, en njettii Alla, en duwaniima oo suka gorko biyateeɗo Demmba Hammadi, jahnooɗo woppi koreeji caggal, ɓooyi ladde, arti ene rewnii baali e borti. En njettanii mo joomiraaɗo, en cuusnii sukaaɓe e yooɓaade jikkuuji moƴƴi, cuusal e pellital, muñal e anndude haajuuji mumen ngam mbaɗa ko o waɗi koo, mbele ndaña hono ko o dañi koo. Hay sinno, sabu waasde faamondirde, oo kewu potnooɗo wonde mbelemma jibinii haalaaji ɗi kaanaani. Kono banndiraaɓe, miin dee, won ko muusi mi e ɓee wiyateeɓe ko ngenndiyankooɓe leñol. Ɓee tuugnorteeɓe, sabu golle mumen jooɗɗe, ñemmbeteeɓe. Ko goonga, renndo men aadorii mantude neɗɗo tan ko caggal nde wirnii. Kono guurɗo oo ne ene foti manteeden golle mum moƴƴe ɗe nganndaaka ciimtanee mbele ɓeyda tiiɗnaare, kadi woɗɓe ñemmba mbele kanum en ene keɓa manoore gila e nguurndam.
Hammee Aamadu Lih, won ɓe njiyaani ɗum tawa nanii innde mum e daande mum, cooyniima ayaawo mum. O ligganiima leñol to haala, to janngingol, to jaaynugol, to ballifagol jime e defte e ko wonaa ɗuum tan. Ko ɗum waɗi, nde haala kaa yalti, heewɓe mbinndii, kaalii ngam suusnude mo e anndinde mo o yahaani gooto. Kono, miin dee, ɗum yonaani mi. Haala kaa nde yalti ndee, kelme e konngi kaantoriɗɗi peeñii heen. Tawi ko carooji, pelɓondirooji jiyduɓe enɗam, ceerndooji ɓe ƴiiƴam ngootam, kerƴinooji hakkunde rennduɓe ko feccotaako. Sinno ko sago am sago Alla, so maantoraaɗo ko ngenndiyanke mantii Hammee haa gasnii, suusnii ɗum, fawa heen haala ñifoowa fitina, lawƴoowa kusumme ɓerɗe, ciftinoowo leñol fulɓe ene heewi eddaaji kono alaa peccooru. Ene yooɗnoo ɓe ciftina naatɓe fitina ɓee, wonde Pulaagu ko pinal gootal, ɗemngal gootal, fakko wooto, donaaɗi e goowaaɗi gooti. Ko liggey jaayndiyankooɓe fotnooɓe bayyinde ko deeƴnata hakkillaaji itta kul huli. Ko liggey haaliyankooɓe fotnooɓe bayyinde ko lawƴata ɓerɗe, ko addanta mo woni e men fof ɓeydaade yiɗde banndum, teddinde ɗum, hormaade ɗum e nafde ɗum.
Kono ellee wayɓe heen no am fof ɓurnoo hatojinde tan ko e wiyeede «haari ne dee haalii, mantii». Alaa heen fof gartuɗo e famminde ko waasnoode faamondirde e haala tan wonnoo. Maa wood biyɗo «oo kaaloowo alaa haaju», kono woto njejjiten konngol Pulaar biyngol «bone ficcat laaci». So haala mbayka nii yaltii, yoo ko heewɓe e men njiilotoo noddireede koo feeñ e mumen. Woni «ngenndiyankaagal». Yoo Alla suur daɗnda, ayna reena, waɗa kawral e paamondiral. Haa haala njogornooka jibinde fitina fof wonta yano njibinoowa denɗiraagal. Ene anndaa «sosde denɗiraagal hakkunde wondiiɓe, ko dummbude fitinaaji hakkunde jiiduɓe sahaa». Yoo Alla waɗan en ɗum.
Malal Sammba GISE
