Ñalnde talaata 10 mee 2016, NASA habrii wonde yiytii 1 284 tagofeere hesere, tawi ko tagopeeje ɗe njeyaaka e yuɓɓo naange. Ɗum dey ko huunde hesere no feewi, sibu tagopeeje keewnoo yiytireede ko wootere wootere tee e nder daawe bajjondirɗe. Goɗɗum ɗum kadi ko ɗe goɗɗuɗe no feewi. Ɗe njiytiraa ko lonngorgal weeyowal (telescope spatial) biyeteengal Kepler.
Tuggi nde ngal werlaa e weeyo e hitaande 2009 faade hannde, ngal sunniima 150 000 hoodere ngam ƴeewde tagopeeje taarotooɗe ɗum en, haa arti noon e jaakoraaɗe ina mbaawi waɗde ndiyam e soomde nguurndam. Alla e tagopeeje jiytaaɗe ɗee heewde, gooto e mawɓe NASA wiyi « so jokkirii nii, maa wood ɗo njiytu-ɗen hoodere nanndude e naange men ngee kam e tagofeere nanndude e Leydi. »
Kepler ko lonngorgal weeyowal ngal NASA feewni ngam yiytude tagopeeje jaltuɗe yuɓɓo naange kono jeyaaɗe e jiiryiirngal men ngal hono fedannde malaaɗo (voie lactée). Ko ngal satelit (woni ngal woni ko e weeyo). Ngal werlaa toon ko e hitaande 2009.
Fedannde malaaɗo
So bojel aynoyii tawi kaɗooje ngalaa, hol ko ɓuri yiytinaade e asamaan ? Jiiryiirngal men, jiiryiirngal ngal naange men jeyaa ngal, ina anndiraa e Pulaar « fedannde malaaɗo”. Enen hoɗɓe e nokkuuji ŋoriiji eɗen ceedoo huunde e maggal so lewru ummaaki tawi asamaan alaa cuddi, walla mbiyen so “bojel aynoyii” : kanngal woni lefol danewol baɗngol ñukke koode daneeje, ko sukaaɓe keewnoo wiyde “laawol bojel” koo. Kono nde tawnoo ko e nder maggal ngon-ɗen, e kawngo maggal, en mbaawaa anndude (yiyde) mbaadi maggal. Ina anndaa noon mbaydi maggal kuuɓtodinndi ko jirlol mbeɗuwol. Kakkundeewol maggal ina ɓeta fotde 100 000 hitaande-annoore (woni hedde 946 728 000 000 000 000 kiloomeeteer). So en tuugniima e ɓetooji Kepler cakkitiiɗi, e ngal soomi hakkunde 200 e 400 miliyaar hoodere. Ƴeewaa noon aadee waawaa anndude no foti jiiryiirɗe ngoni e Winndere. Ko anndude miijotoo ina nganndi heen, aɓe nganndi tan, ngoɗɗeeki ɗo annoore ɓurnde woɗɗude ummii gila Winndere tagaa ko hedde 13,8 miliyaar hitaande annoore. Kono kadi Winndere ko ko lirotoo, ɗo ndeen annoore ummii ɗoo, woni ko e woɗɗitaade en gila nde Winndere tagaa ndee, ɗuum noon, annduɓe ina miijii wonde hakkunde men e ɗo annoore ɓurnde woɗɗude ummii ɗoo, ko hedde 45 miliyaar hitaande-annoore. Ɗumɗoo fof noon, ko seeɗa tan e Winndere, sibu ko bannge mo “njiyaten” oo tan, woni mo “mbaaw-ɗen ɓetde oo tan”. Ɗum noon aadee ina woɗɗi anndude keeri winndere !
Bookara Aamadu Bah
Lobbudu kelmeendi
- Volume Feto
- Masse ñiso
- Poids teddeendi
- Densité Tiɗɗo
- Amas ñukkere (joowre)
- Nébuleuse ruulngo
- Massif Ñisi
- Géant Ɓujiɗi
- Univers faru
- Espace weeyo
- Télescope Teleskop/lonngorgal
- Astre kuulel asamaan
- Astronomie ganndal kuule asamaan
- Galaxie galaksi / jiiryirngal
- Trou noir Gaw ɓaleejo
- Supermassif pattamñis (+M.F.)
- Voie lactée Fedannde Malaaɗo
- Volcan Mboorka
- champ magnétique Ngesa sulɗeewa
- pôle magnétique Wuddu sulɗeewu
- rayons galactiques Caafe jiiryiirɗe
- vents solaires Kaanabbe naange
- dimension Ɓetal
- 3D Ɓete tati (ɓetal tekkeendi)
