Abdul Bookar Kan e tuugaade e deftere « Jaambareeɓe men » nde keɓno ɗen wallifaade gila ko ɓooyi. Kono woon e geɗe en luggiɗinanooki e mum en. Ina moƴƴi ndutto ɗen heen seeɗa, mbele eɗen ɓeydoofaamde neɗɗo o, kam e golle mum.
HOL KO ADDANI ABDUL BOOKAR KAN WONDE JAAGORGAL ?
Abdul Bookar Kan jibinaa ko hedde 1830. to Daabiya Odeeji. Taaniiko Aali Dunndu ene jokkondirnoo sanne e Satigi Fuuta kam e Seɓɓe Koliyaaɓe. Hedde 1776, nde doole laamu satigeeɓe ustii, o ɓallitii dillere seernaaɓe nde. Sehil makko Hammadi Bukkari (sehil Almaami Abdul Qaadiri, e diisnondirteeɗo mum) hollimo Almaami Fuuta.
Nde Hammadi sankii, Aali Dunndu wonti gooto e hoohooɓe e diisnondirteeɓe ɓurɓe ɓallaade Almaami Abdul 2aadiri. E hitaande 1805, nde Almaami waraa, Aali Dunndu darii darnde maantinnde e nder geɗe dawrugol Fuuta, etee ko sabu makko ɓiyiiko biyeteeɗo Bookara Aali (baaba mum Abdul Bookar) waɗaa JAAGORGAL Fuuta. E hitaande 1855, hade Bookara Aali woppude « palaas » mum Jaagorgal, e nootitaade e noddaandu Sayko Umaar Taal to Kaarta, tawui ko o heblii ɓiyiiko Abdul Bookar, mbele ene lomtoo mo.
HOL ABDUL BOOKAR KAN ? HOL KO O GOLLII ?
E ko duttorɗe kaali, Abdul Bookar ko gorko timmuɗo, joom doole, darnde hakindiinde; ko o pinɗo, peerɗo to bannge dawrugol. Ko o harbiyanke cuusɗo. Kaaraysiriyaagal makko addani mo sehilaaɓe, e watulaaɓe heewɓe, to bannge Tooroɓɓe, e Seɓɓe, e Jaawamɓe. O janngi 2uraana Ko e wuro Seeno Paalel, to Damnga, kono o joofnaani jaŋde makko, sabu baabamakko yiɗnoo ko o wona Jaagorgal. Nii woni o nodditi mo, yo o ar, o tawtoree jonnde Jaagorɗe Fuuta (fotnde toɗɗaade almaami Fuuta). Kono ko e hitaande 1860, tawi omo yahra e duuɓi capanɗe tati, o naati e dingiral dawrugol, caggal nde mawniiko Mammadu Aali Dunndu yehi nootitoyaade Sayko Umaar Taal. Gila e fuɗɗoode golle makko yimɓe nganndi ko o gardiiɗo timmuɗo. O dariimayo Fuuta heɓ ndimaagu mum, omo jeyaa e ngenndiyankooɓe ɓurɓe daraade e haɓde e koloñaal en, kam e wallidiiɓe mum en. O saliima abbaade Sayko umaar, sabu e miijo makko jahgol Fuutankooɓe to Sayko (e caggal ɗum to Laamiiɗo Juulɓe, hono Aamadu Sayko) ene usta doole Fuuta, ina addana tuubakooɓe laamaade ɗum ; ko ɗum nii addani mo luurondirde e Aali Buuri Njaay. Caggal nde Kayhayɗi « bommbaa », Aali Buuri wiyi mo yo o ar ɓe ngabboo Laalɗo Juulɓe, kono Abdul Bookar salii yahde, hade hokkude tuubakooɓe sago mum en.
HOL DALIILAAJI FARAƴSE ENE BOMMBA WURO KAƴHAƴƊI ? HOL NO WURO NGO BOMMBIRAA ?
E hitaande 1890, Clement Thomas hono Guferneer Ndar felliti ummanaade diiwaanuuji ɗiɗi ɗo harbiyankooɓe ɓurnooɓe dartanaade tuubakooɓe ngoni, hono Aali buuri Njaay (mo Jolof) e Abdul Bookar Kan (mo Boosoya). Sabaabu mum ko Kolonel Archinard nana funnaange, ene haɓa e Laamɗo Juulɓe, ene yiɗi heɓtude leydi Sudaan (Mali hannde). Ɗum noon laatotaako so wonaa ɓe ñifa golwole gonɗe Fuuta ɗe, ɓe keedta bannge gooto. Ngam siinude feere nde, Kumaandaŋ Allys ummanii jeeyngal mawngal ngam bonnitde Abdul Bookar, e seerndude ɗum e Fuutankooɓe. Kala ɗo o yettii, o wiyata ko Abdul « moolii gaño Farayse ». Allys yuɓɓinii yeewtere mawnde to Hoore Foonde, hoohooɓe Fuuta fof noddaa yo ngar. Abdul Bookar salii tawtoreede sabu koɗo mum, Aali buuri Njaay, bismaaka e jonnde ndee. Siidi Ahmed ɓuldu Heyba tawoyi mo to o wonnoo e rewo, wiyi mo hoto o mool « gaño farayse ». Abdul salii. Ibraa Almaami e Fuutankooɓe woɗɓe, e hoohooɓe ɓulaad Eli en, njuɓɓini jonnde ñande 7 suliyee 1890 to wuro Pete, ngam sakkude peeje no ɓe ndartorii konu Jolof. kawriti e fuutankooɓe. Siidi Ahmed ɓuldu Heyba ñaagii tuubakooɓe Farayse yo mballu ɗum moolaade e bone Abdul Bookar Kan. Fuutankooɓe mbinndi ɓataake to Allys, ɓe mbiyi mo ɓe ngondaani e Abdul Bookar e Aali Buuri. Ñande 26 suliyee 1890, Guferneer Ndar Clement Thomas winndi ooɗoo ɓataake feewde e Cukko Kuuɓal Dowla (Sous secrétaire d’Etat) : « Abdul Bookar e Aali Buuri ceegiima, nana moolii bannge rewo maayo mawngo. Batte mum ko uujo Fuutankooɓe heewɓe feewde toon e maɓɓe. Kayhayɗinaaɓe ina mballa ɓe. Mi yamirii laana (cuurki) mbiyeteeka « La Cigale » yo ummo wuro Kaay (to Sudaan), ara, werloo bommbooji mum fof e wuro Kayhayɗi. Heɓtude en ooɗoo nokku e mudda ene himmi. Mbeɗe ñaagii yamiroore : soofaaji (soldateeɓe), e kuutorɗe Posto o ma ngummito ɗo ñande 10 uut. » Message en français : « Abdoul Boubacar et Ali Boury Ndiaye réfugiés sur la rive droite provoquent l’émigration des gens du Fouta. Ils sont aidés par les habitants de Kaédi. J’ai ordonné à la » cigale » de Ruitter Kayes pour bombarder Kaédi. L’occupation proɓisoire est absolument nécessaire. Je demande autorisation : troupes et matériels du poste partiraient le 10 août ». Sikke alaa, jaabawol Cukko Kuuɓal Dowla o leelaani : « Mi jaɓii heɓtude e jooɗaade e nokku he e mudda ». « La Cigale » yettii Kayhayɗi ko ñande 28 suliyee 1890, saanga waktuuji 7 kikiiɗe, hedde futuro, ka joofi bannge worgo, ka kebli kanuuji makka fof. Janngo mum, subaka law, saanga waktuuji 6 e 30 hojom, ko kure e bommbooji pindini Kayhayɗinaaɓe. Fotde 45 hojom, « La Cigale » yuppii e Kayhayɗi, teeŋti noon e leegal Tulde : 45 kanu 4 mm, e 100 kanu wolweer, e fotde 1000 kartus. Heen kanu gooto yani ko e jumaa Tulde. Fotde cuuɗi sappo cumi, yimɓe 30 maayi. Heewɓe e dañɓe wuurde ɓe mooloyii dow kaaƴe gonɗe e saraaji Kayhayɗi, woɗɓe peewi Awoynaat, Moonngel, ekon. Caggal ɗum, Guferneer Ndar yamiraa yo o « heɓtu wuro ngo e mudda, o maha daakaa (camp) farysenaaɓe e dow haayre Kayhayɗi ». Mahngo ngoo fuɗɗii ko ñande 28 uut 1890, gasi ko e lewru saawiyee 1891. (JOOFII)
TESKO : Kala jiɗɗo ɓeydude humpito mum e daartol Abdul bookar Kan ene waawi janngude defte keewɗe ballifaaɗe e farayse, haa arti e ɗeeɗoo defte :
- Oumar DIOUM, « La pénétration coloniale française dans le Fuuta Tooro :la résistance d’Abdul Bookar Kan 1862
- 1891, Mémoire de fin d’Etudes, ENS, Nouakchott, 1982 – 1983, 101 pages.
- Racine Mamadou Lƴ, « Monographie historique de Kayhayɗi des origines à 1920 », Mémoire de fin d’Etudes, ENS, Nouakchott, 1984 – 1985, 99 pages.
Aamadu Umaar Jah (Raasiin Lih hollitii e nder deftere mum (hello 45) wonde hannde o, kedde laana « La Cigale » ene njiyee, sabu ko kanka woni laana njuwka e ceene wuro Jowol).
