Ñawu ɓurngu bonde , e waawde bonnude, ngu nganndu-ɗaa ko warata e yimɓe ina tolnoo e 50 miliyoŋ aadee hitaande kala.Nguun ñawu woni ko mbiyaten ñawu paawngal jontinooje ɓurngu anndireede palidismo walla palidiis.
Hol ko woni paawngal jontinooje, walla jontinooje, maa palidiis ? e hol no heɓortoo ? Ñawu paawngal jontinooje ko ñawu ngu nganndu-ɗaa ko fiɗannde, walla ŋatannde ɓowngu ndewu mbiyateengu « anofel » (anophèle femelle), walla palasmojum saabotoo ɗum. Ɓowngu ngu hunuko mum ina waɗi mborosaaji, so fiɗii neɗɗo woppa ɗum en e ƴiiƴam ɗam wona neɗɗo o heɓii ñawu ngu . Eddaaji palasmojum Palidiis ina waɗi eddaaji nay(4) ɗiin ngoni :
-palasmojum (vivax) ngu woni ko asii -palasmojum(ovale) woni e afrik e asii
-palasmojum (malarié) woni ko e afrik haa teenti e Moritani
-palasmojum (falciparum) woni ko e Afrik haa teeŋti e Moritani Ooɗoo battindiiɗo, hono Falciparum o woni ɓurɗo waawde yooɓaade pittaali keewɗi, addata nooro-pali (duuytaali, biyateeɗo ñawu ɓaleeɓe), kam e paliiji bonɗi fof.
2-Maale ñawu ngu
- jontinooje (Pali) kakindiiɗe cifortoo ko:
- Muuso hoyre
- paawngal taYondiral (paawngal tawi taYondiral, faawnga hannde, sella janngo, walla faawnga subaba ,jofee kihiiɗe
- tuutgol (keefdi)
- keeci muusooki
- ngaameela e muuso huuɓtidinngo
- Jaangol(jaangeede) tawi ko sahaa mo yimɓe ngulaa 2
- Pali bonɗo (pali caɗtuɗo):
- Paawngal ɓurtungal duumingal
- Duuytaali (ruuyto) mo sellaani o wona e ruuytude
- Usto-coofe
- Faɗɗo
Hol no ñawu ngu haɓirtee(haɓretee)?
- Ko adii fof ina himmi nde ɓesngu nguu faamata wonnde
- diilaade harkille, diiloo ɗum law
- Naata kadi naatna sukaaɓe e nder harkille
- Remde denndaangal kuɗoole gonɗi e nder galle, kam e takko galle fof
- Ubbude beeli, fittude jinndeeli e kala kurjuraaji
- Yuppude DTT e beeli kam e koɗorɗe ɓawɗi
- yuppude peterol walla gaasuwaal e nder diisuuji, e kabinaaji caggal nde fittaa haa laaɓi
- Udditde cuuɗi deme cuuɗi ɗi(mbele naange e henndu ina naata nder) mbele ɓawɗi ɗi ina ndoga njalta
E sahaa jooni oo, eɗen mbaawi kooɓde harkillaaji men e ngoogu mbaroowu ɓawɗi ɗi.Kadi ina woodi harkillaaji goobaaɗi ina njeeyee e nokkuuji cafrirɗi, kadi ina woodi pelle ina notta yo o njeey coggu camorngu.
So neɗɗo araama ñawu ngu ko o foti waɗde ?
- so neɗɗo araama ñawu ngu o foti ko yahde o safroyoo ko ɓuri yaaccaade to dispaaseer walla to cafroowo;
- O ñaama no feewi, o yara no feewi;
- O deeƴta e naange e liggeyaaji kiisɗi 5-Hol ko ñawɗo o fotaani waɗde?:
- O fotaani yarde poɗɗe paaraa tan tawi wondaani e poɗɗe goɗɗe ɗe o winndanaa ɗee
- O fotaani ƴettude poɗɗe tawi wonaa e yamiroore cafroowo mo o.
- O fotaani dartinde safaara makko tawi cafroowo mo o yamiraani mo
- -Wonnannde rewɓe sowiiɓe(debbo reedu):
Ina hasii so ɓe njahii nokkuuji cafrorɗe ɓe ndokke poɗɗe niwaakiniin,hol ko saabii ɗuum?: Sabaabu mum ko ina teskaa wonnde palidiis o, ina sammina deedi keewɗi, ina ngadda jaayaaji keewɗi e rewɓe horiiɓe ɓe(maayɗeeli), ɗum tagi ,eɗen mbasiyoo ɓe nde ɓe njarata poɗɗe niwaakininaaji ɗi ɓe ndokketee ɗi.Ɓe njarda kadi no ɓe mbiyraa nii.Kala mo faamaani hol to hersu naamnditaade , mbele daɗa , daɗnda ko saawi koo.
Mammadu Maamuudu Baal


