Ɓesngu Muritani ina heewi eddaaji. Haala kinɗe e leƴƴi ina cakkii geɗe keewɗe paatuɗe e jojjnaɗe aadee ñiɓiiɗe no feewi e leydi hee. Ngolɗoo ciimtol sifotoo ko hono laamu Muritani jaggiri pelle kaalooje ko faati e paltoor leƴƴi e kinɗe, ko faati e njiyaagu e ndonaandi mum, e ko faati e tooñanngeeji ɓennuɗi janɗi e leƴƴi keeriiɗi. Ciimtol ngol ina ɓeta kadi ñaawooje ɗiɗi kimmuɗe Muritaninaaɓe ñaaweteeɓe sabu cuurtii paltoor e baɗe yoorɓerndaagu ɓennuɗe. Ɗee ñaawooje ina kolla caɗeele e leepte baawɗe heɓtaade yimɓe haalooɓe ɗee geɗe caɗtuɗe.
Human Rights Watch (HRW) ko fedde nde wonaa laamuyeere (ONG). Faandaare mayre ko daranaade jojjanɗe aadee kam e ɗooftagol Bayyinaango huuɓtodinngo jojjanɗe aadee. Nde daranii, e ko ɓuri teeŋtude ko « wellitaare jaayɗe », e « mumtugol njiyaagu » e ittugol « kuugal warngo » e « leeɓtugol », kono kadi denndaangal hakkeeji siwil, hakkeeji politik, hakkeeji faggudu, hakkeeji renndo e hakkeeji pinal haa teeŋti noon e fannuuji nehdi e jaŋde e ɗuhngo. E nde golloo kadi e kareeli, nde suurta warhooreeji wolde walla njulaagu njogitaaje. Hman Rights Watch ina ɗaɓɓi dartagol warhooreeji laamuuji mbaɗata walla goomuuji murtuɗi mbaɗata e nder golwole nder leyɗe.
Nii woni, hitaande kala Human Rights Watch (HRW) ina yaltina ciimtol kollitoowol ngonka hakkeeji aadee, nde waɗa wiɗtooji dewondirɗi, luggi, ko faati e jaɓɓugol hakkeeji aadee e nder 60 leydi. Joɗnde HRW woni ko to New York to Dental Dowlaaji Amerik, kono ande jogii birooji nder gure goɗɗe keewɗe e winndere ndee. Won yooɓtortooɓe HRW ŋakkeende jaamburaagal, kono jaayɗe ina keewi ƴettitde e saaktude ciimti wiɗtooji nde yaltinta.
Ciimtol Human Right Watch
E wiyde hoohooɓe laamu ɗe HRW jokkondiri e lewru marse 2017, goodaangal e leydi hee ko ina tolnoo e ujunnaaje pelle ɗe ngonaa laamuyeeje (ONG), ko finnde coftal renndo siwil leydi ndii, e ɗooftagol laamu leydi ndii hakkeeji aadee. E wiyde Barahim wul Daddaa, kalifu Ñawoore : « alaa haɗde woodi e leydi hee, ɗoon ɗo haala e golle joomum en ina ɗooftii laawol… »
Geɗe denndinaaɗe e ngolɗoo ciimtol ina penna kaaɗoo haala, aɗe kollita ɗo diidol laamu nguu taƴi ngol, haaɗi. Wootere e kuutorɗe piggal ko Sariya paatuɗe e pelle, caaktanooɗo e 1964, baɗɗinɗo keɓgol yamiroore ministeer geɗe nder leydi ngam woodde, dokkuɗo mo mbaawka heɓtinde mo o welaa e salaade yamirde kala mo o welaaka, e tuugnaade e dalillaaji keewɗi, ko wayi no « parbagaan luulndiiɗo leydi » walla « jogaade batte bonɗe e hakkille yimɓe ».
Ina waɗi keeri ɗi pelle ɗe keɓtinaaka mbaawaa diwtude e nder golle mum en, tee aɗe kawra e caɗeele keewɗe. Yeru, otelaaji e boowe renndo njaɓataa luwde ɗe saaluuji ɗo ɗe njuɓɓini batuuji majje, wallitooɓe kaalisaaji, waaɓe no Dental Orop cuusaa wallitde ɗe, kadi jeyaaɓe e ɗeen pelle pawaama kuuge kasoo sabu tan ina njeyaa e majje.
E hitaande 2016, joɗnde hilifaaɓe jaɓii eɓɓaande sariya fotnde lomtaade sariya 1964 oo. So o waɗtii siyneede, omo harmina cosgol kala fedde nde golle mum « mbonnata ngootaagu ngenndi ndii ». Laamu Muritani huutoriima oon hujja ngam haɗde yimɓe walla pelle waɗde golle mum en, ngu hujjikinorii kuulal 1 Doosgal leydi keɓtinngal fiɓnde luulndiinde paltoor tuugiiɗo e leñol, harminnde « kala jeeyngal keertinngal tuugingal e nguru ɓalndu walla leñol.» Keewal leƴƴi e Muritani fawii e ko ngonka mum hakkunde Magreb e Afrik hirnaange worgo Sahara. Yimɓe Muritani ko eddaaji tati leƴƴi dowrowi, hay so tawii heen edda kala ina soomi kinɗe e nder mum. Eddaaji ɗiɗi gadani ɗii, tolniiɗi hedde 70% yimɓe ɓee, kaalata ko caltol arab nganndirangol hasaniya. Biidaan en, jeyaaɓe e gooto e eddaaji ɗiɗi gadani kaalooji hasaniya ɗii, ummii ko e harbiyeeɓe aarabeeɓe e berbeer en. Goomu ɓurngu heewde e haalooɓe hasaniya ɓee ko hardaneeɓe. Ko ɓuri heewde e maggu ko wonnooɓe jiyaaɓe kam e ummiiɓe e jiyaaɓe, kamɓe ɓuri ɓawlude.
Goomu tataɓu nguu, anndiraaɓe Afriknaaɓe-Muritani walla Ɓaleeɓe-Muritani ina waɗi leƴƴi keewɗi muuynuɗi ɗemɗe afrikeeje ɗe ngonaa Arab. E sifaa kuuɓtodinɗo, hardanaaɓe ɓuri heewde daranaade ko ko faati e njiyaagu e baɗte mum, tuggi njiyaagu ɓurngu hiisde, haa e baasal e paltoor, e peeje ɗe njuumtaani ɗe laamu ƴetti ngam ñawdude ɗeen caɗeele. Ngoƴa dowrowo wonande ɓaleeɓe-Muritani ɓee noon, ko ko anndiraa ndonaandi aadeeri (passif imaniteer) njoopiindi njannguuji ɗi laamu yamiri dow yimɓe mum e kitaale 1989-1991, juumtuɗi e warngooji e belaaɗe, taccingol to Sengaal, keɓtugol leyɗe kam e paltoor e joñgol guurangol haa e oo ñalawma.
Hardaneeɓe e ɓaleeɓe-Muritani heewɓe ina njogii hujja denndaaɗo woytaade ko yahata e leydi ndii hannde koo, ko fuɗɗaa e 2011, tawi faandaare mum ko winnditaade muritaninaaɓe, ko heewɓe tuumi wallitde Biidaan en, ardiiɓe leydi ndii to bannge politik e faggudu. Laamu ina yeddi ko wiyatee binnditagol ngol ina waɗi paltoor koo. Nanondire winndereeje jowitiiɗe e jojjanɗe aadee ɗe Muritani siifi, kam e laabi sariya ngenndiiji ƴettaaɗi ngam reende hakkeeji aadee, jaɓgol e jeyegol laamu nguu e peeje e laabi keeriiɗi Ngenndiiji dentuɗe kam e Njuɓɓudi Afrik toppitiindi jojjanɗe aadee, newnangol laamu Muritani pelle winndereeje daraniiɗe jojjanɗe aadee sunnaade ko yahata e leydi hee to oon bannge, newnugol gondungol e caɗeele, ɗee geɗe kala ina mbaɗɗini e laamu Muritani ɗooftaade baɗɗiiɗe mum paatuɗe e hakkeeji aadee, ngu welee ƴeewtagol luggiɗngol ɗeen geɗe.
HRW hawraani e caɗeele goote e njilluuji mum wiɗto ɗiɗi waɗi Muritani e 2017, tee laamu nguu jaɓii ɗaɓɓaaɗe jooɗodaade e mum baɗanooɗe.


