Wonii duuɓi 9 ko Peter Norman sankii.
Natal ngalɗoo ko darjungal, ganndangal sibu a ngal tawee e yoga e defte daartol. Ngal hollitta ko salaare dogooɓe ɗiɗo ɓaleeɓe ameriknaaɓe, ɗo kollittunoo mettere mum en e paltoor leƴƴi to Amerik, tawi aɓe ŋabbi e pojom ngam heɓde njeenaaje maɓɓe, nde ɓe ngardii kawgel dogdu 200 meeteer e Pijirlooji Olempiiji 1968 to Meksiko.
So a ƴeewii ngalɗoo natal, ɓee ɓaleeɓe ɗiɗo mamdiiɓe (ɓoornaaki paɗe), ina cuuti juuɗe murtaaɗe gaŋ ɓaleejo, daneejo oo hay dara waɗaani, ina gasa miijo-ɗaa wonde ko suutɓe juuɗe ɓee ngoni gayi mawɗi, daneejo oo alaa ko woni. Aɗa waawi nii miijaade wonde ko o tinaani walla o welaaka ko ɓaleeɓe ɗiɗo ɓee njiɗi hollitde ɗoo koo.
Iw e ɗuum. Ooɗoo suka daneejo gonɗo e natal hee, mo weeynaani junngo, ina gasa tawa ko kañum ɓuri mawnude, ɓuri wonde ngaari, ko waɗi koo ɓuri fofof mawnude e oo kikiiɗe 1968.
E kawgel daɗndu dogdu ñalnde heen, o ari ko ɗiɗmo. Heedi yeeso makko tan ko ameriknaajo biyeteeɗo Tommie Smith. Ameriknaajo goɗɗo ina wiyee Jahn Carlos ari caggal makko, woni tataɓo. Ameriknaaɓe ɓee ko anndanooɓe, kono Norman hay gooto anndaano ɗum ko idii ñalnde heen, ɗum noon, gargol makko ɗiɗmo ko huunde bettunde, ko huunde mawnde sanne o dañi ɗoo, so ɓilaade hakkunde mbiruuji mawɗi lolluɗi. Ɗum noon, ko damal jaajngal daraja e ngalu udditanii mo.
Kono, ñalnde heen, wonaa dogdu nduu ɓuri maantinde, ɓuri maantinde ko ko jogori kewde caggal dokkitgol galaŋuuji ngol. Smith e Carlos ina kebloo hollitde winndere ndee kala huunde mawnde, so mettere mum en e paltoor leƴƴi to Amerik, huunde waawnde bonnande ɗum en ko heewi.
Norman, kañum, ko daneejo Ostaralinaajo. Ostaraali ɗo laabi paltoor leƴƴi nannduɗi e laabi apartaayd ciynetenoo e oon sahaa, ɗo rasismayaagal bonngal tabitintenoo e dow ɓaleeɓe e yimɓe ladde (aborigènes) en.
Ko idii aɓe ŋabba e pojum hee, ɓaleeɓe ɗiɗo ɓee naamnii Norman mbele ina goongɗini jojjanɗe aadee. Norman wiyi « eey ». E fawaade e haala John Carlos caggal ɗuum “min kaalani mo ko min njiɗi waɗde koo ɓuri mbiriyaagal fof heewde faayiida… miɗo ɗamininoo yiyde e yeeso makko kulol … kono ko korsa mawka min njiyi heen”.
Smith e Carlos pelliti ŋabbude dow pojum koyɗe mehe ngam hollitde basal leƴƴi ɗi ngonaa daneeji. Ɓe takka maande (badge) Eɓɓaande Olempiire Jojjanɗe Aadee, hono dillere atlet en daraninooɓe ɗuum. Ɓe mbeeyna juuɗe ina murtaa gaŋ ɓaleejo, maande Black Panthers en mbele kadi ina ɓura maantinde. Kono, nde ɓe payi e ŋabbude e pojom hee, ɓe teskii ko gaŋuuji ɗiɗi tan ɓe njogii. Ko ɓe jorgornooɓe haaytude huutoraade ndeen maande, kono ko Norman wiyi wonataa alaa e sago, yo gooto e maɓɓe fof ƴettu heen gaŋ gooto tan. Ko noon kisa ɓe mbaɗi. Norman kañum ne loggi e daande mum maande Eɓɓaande Olempiire Jojjanɗe Aadee, ina takki e ɓernde mum.
Caggal ɗuum Norman wiyi « mi waawaano yiyde ɓe sibu ko caggal am ɓe keednoo… kono nde yimɓe yimatnooɓe jimol leydi Amerik ndeƴƴi, estaad oo wiyti kenteŋ, huunde arti wiyi cel, paammi ɓe mbaɗii ko ɓe mbiynoo ».
Ko ɓe mbaɗi koo, ɗoon e ɗoon ɓe ndiiwaa e kawgel hee, ɓe njaltinaa jippunde olempiire (Wuro Olempiiwo). Nde ɓe ngarti Amerik, alaa fof caɗeele ɗe ɓe kawraani. Woodi nii wiyɓe maa mbara ɓe. Yimɓe fof tinii ɗuum. Woni ko tinaaka, ko anndaaka, ko battane Norman.
Peter Norman, sabu mum wallitde ɓe, riiwaa e fannu hee, salaa ƴetteede ngam yahande Ostaraali e pijirlooji olempiiji 1972. Ɓe calii hay bismaade mo e Pijirlooji olempiiji baɗnooɗi e leydi makko e hitaande 2000. Kanko ne, o añti ɗum fof, sabu mettere, o woppi kala kawgelaaji dogdu, o waɗti dogdude e dogrooɓe yiɗde tan. Oon sahaa añamnguraagu ina mawni e Ostaraali, alaa fof ko o wiyaaka, o wiyaa ko o jamfante, o joñaa. Hay galle makko yedditii mo, o ronkiti hay dañde liggey sabu ɗumɗoon. O woni seeɗa kuttoowo (buusee), caggal ɗuum jannginoowo coftal ɓalli.
Omo waawnoo heɓɓitaade, o wonta ɗo o wonnoo, o daɗnda golle makko, kono o salii. O noddaama e cili keewɗi yo o ñiŋto golle John Carlos e Tommie Smith, o yaafee, o keɓta kala ko o foti heɓde, o salii. Hay so o yaafnino tan, o ƴettitte, o jeyee e heblooɓe pijirlooji olempiiji 2000, kono o salii.
Kono ko ɓuri ɗum mettude koo, ko nde yahnoo haa ɓooyi, ɓaleeɓe ɗiɗo ameriknaaɓe ɓee, ngonti ko « herooji » woni yimɓe mawɓe tedduɓe, teddinaaɓe, e nder leydi mum en Amerik, sabu mum en haɓanaade potal leƴƴi. Ɓe mahanaa, to Californie, nanndolla ñemtinɗo ɗo ɓe ndarinoo e pojom ɗoo, ngam mawninde ɓe. Kono ko yurminii heen, ko e oon nandolla, Peter Norton alaa heen, ɗo o darinoo ɗoo, hay gooto daraaki ɗoon …
Peter Norton wattini ko e ñawu e surwude e njaram e … yejjiteede … mumteede ! Munteede e daartol, añeede e nder leydi mum. Neɗɗo mawɗo, golliiɗo, mo hay gooto heptinaani golle mum, mo hay gooto teskaaki, yiyaani, jejjitaaɗo e daartol ! Ko Carlos e Smith tan ngoni ɓe njejjitaani mo.
Nde o sankii ñalnde 3 oktoobar 2006 to Melbourne (Ostaraali), ko kamɓe ɗiɗo doondii gooski makko.
Ndiwaa ɗoo, ɗakkaa ɗoo.
Bookara Aamadu Bah
