Kala ɓeen haɗaaɓe (harmirɓe) to asko ina kaɗaa to muynidde (musnidde). Debbo e gorko, so muuynidii dagantaako ɗum en resondirde e denndaangal rewɓe jangtaaɓe to dow ko adii koo, ngam konngol nulaaɗo (JKM) : “ ina haɗaa e muynam kala ko haɗaa e asko ” ( jangtawol kawrangol).
Muuynidgol kaɗowol resondirde
Ko muuynooɓe ɗiɗo ɓe keɓaani duuɓi ɗiɗi, tawa sikke alaa e jettagol kosam nder fulkuru muuyninaangel ngel, ko ina teskee ko muynannde, ngam konngol nulaaɗo Alla (JKM) : “ siiɓannde, wuucannde wootere walla ɗiɗi haɗataa resondirde ” (yaltini ndeeɗoo jangtoore ko Muslim) ngam siiɓannde wootere walla ciiɓanɗe ɗiɗi ina waawi waasde yettaade fulkuru ngam famɗude.
Leƴƴannde e ñaawoore
- desɗo debbo muyninoowo, oon tesketee ko baaba mum muyninteeɗo oo. Ɓiɓɓe gorko oo tawa wonaa ɓe o jibidini ɓee fof ngam ɓeen ne oon debbo muuyninɗo oo, ngontii musidɓe muyninaaɗo oo. ko noon ne kadi haɗiraa e ngeel muuyninangel yummum gorko oo, ngam teskeede oon ko maama makko debbo, ko noon ne kadi banndiraaɓe debbo gorko oo, ngam ɓeen ko gorgilaaɓe makko, gorgilaaɗo gorko oo e yummiraaɓe mum sawndiiɓe fof ngam ɓeen ko maamiraaɓe makko.
- Ko noon ne kadi kala ko debbo muyninoowo oo jibini, mo o waawi jibidinde ɓee fof, ngam ɓeen ne ngontii musidɓe muyninaaɗo oo, ngam konngol nulaaɗo Alla (JKM) wiyino, “ Aysata sakkitino e Aflaha (musiɗɗo Abul-qaysi) ngam ko o bappaaño makko nde wonnoo joom suudu Abul-qaysi muyniniino Aysata (yo Alla wele mo) ”. (ooɗoo hadiis ko o kawraaɗo, tee o tabitinii jiydigal ngam muynam ina jokki heen kala e ko jangtaa koo.
3. rewɓe e worɓe haɗaaka (harmataa) e mum en ko haɗaa e muuynidaaɗo, waɗi noon ɓe muuynidaani e oon debbo, ina daganii musiɗɗo muuynidaaɗo (miñum walla mawnum) debbo muuyninɗo oo (ina dagii muuyninɗo miñum walla mawnum walla yummum debbo oo e ɓiyum). Ko hono noon dagortoo banndiraaɗo, e suka muuyninaaɗo oo to bannge asko resondirde e gorko desɗo muuyninɗo oo walla baaba mum gorko oo e ɓiyum.
4. mbele joom suudu ɓiye e muuynam haɗiraa (harmiri) ko no joom suudu ɓiye mo njibin-ɗaa e duhol maa nii ? Keewal annduɓe njahri ko teskaade mo ko o joom suudu ɓiɗɗo, kaɗiraaɗo (karmirɗo) esiraagal etee muuynidgol haɗataa (harmintaa) so wonaa ko haɗaa e asko.
5. kuɗondiral ko tuma nde gorko tuumi joom suudu mum e fijirde (jinaa) gooto e maɓɓe fof ina woondira laabi nayi, joyitiɓira huɗaade ngam so tawii ko o haali koo ko fenaande. Ina haɗaa haa cay, gorko restude debbo mum mo huɗondirnoo, ngam konngol nulaaɗo Alla (JKM) : “ so huɗondirɓe ɗiɗo ceerii kawrittaa haa cay ”. (humpiti ɗum ko Abuu daawuuda).
REWƁE HARMUƁE KARMUGOL KAPPANGOL
Rewɓe harmuɓe karmugol kappangol ɓeen ngoni ɓee ɗoo :
1. miñum debbo maa walla mawnum, haa nde ceer-ɗaa ɗum, edda mum joofi walla maayi, ngam konngol Alla Toowɗo Oo : “ ina haɗaa e mon renndinde miñiraaɗo e dewgal. » (Simoore rewɓe, maande : 23)
2. debbo nawlondirtaake e gorgol mum walla neene mum tokooso so wonaa oon seeree, edda mum timma, walla o maaya, ngam konngol Abbu hurayrata (yo Alla wele mo) nulaaɗo Alla (JKM) haɗii nde debbo tawoyta yummum tokooso walla gorgol mum e dow dewgal. (Ko huunde hawraande e mum).
3. ina haɗaa debbo desaaɗo, ngam konngol Alla toowɗo oo: « ina haɗaa debbo gonnɗo e dewgal. (Simoore rewɓe, maande: 24)
4. ina haɗaa walla ƴamde debbo gonɗo e edda ceergal walla maayde ; aarnude noon bonaani. Yeru : ngoƴam ina e ma » ngam konngol Alla toowɗo oo. « hoto ngadondiree e maɓɓe dewgal e suuɗnde, so wonaa aarnude konngol moƴƴol, hoto pellitee humande ɓe haa edda joofa. » (Simoore nagge, maande: 235)
5. debbo ceeraaɗo ceerle tati ina haɗaa e ceerseero makko mum haa o restee o seeree walla o maayree, edda makko timma, ngam konngol Alla toowɗo oo : « oon debbo dagtantaako mo haa gorko goɗɗo resta ɗum, so oon seerii mo bakkaat alaa e ruttondirde ɓe. »
6. ina haɗaa debbo dartoriiɗo fijirde haa o rutto e Alla, yo laɓsinde (laaɓtinde) ko adii dewgal ngal ngam konngol joomiraaɗo to simoore Nuuru aaye 3 : « resataa debbo jinoowo so wonaa gorko jinoowo hono mum walla keefeero, ɗuum ina haɗaa e goongɗinɓe (juulɓe). E konngol nulaaɗo Alla: » jinɗo haa huppaa, resataa so wonaa hono mum. » (humpiti ɗum ko Ahmed e Abuu daawuuda).
CEERGAL
Hol ko woni ceergal ?
Ceergal ko firtude fiɓnde dewgal, firtirtee noon ko konngol laaɓtungol ko wayi no: “ mi seerii ma » walla soowoore wondude e anniya ceergal yeru : “ hoot galle mon », “ yaltu galle am » ekn.
Ñäawoore ceergal
Ceergal ina dagii ngam duuñtude lor gooto e resondirɓe e dallinannde konngol Alla toowɗo oo : “ ceergal dutteteengal ko laabi ɗiɗi » maa o jogoriima no moƴƴi walla o woppa e teddungal » (Simoore nagge, maande: 227) E konngol ceniiɗo oo : “ Ee hey Annabi, so on njiɗii seerde rewɓe, ceeree ɗo ɓe mbaawi eddinaade » (Simoore ceergal maande: 1 tonngoode 1).
Ceergal ina waɗɗoo so tawii alaa ko ittata lor so wonaa ɗuum. Ceergal ina haɗaa so tawii ina jibinana gooto e maɓɓe fof lor ɓurɗo nafoore nde goɗɗo oo dañata heen. Daliilu yeeso adanngo ngoo, ko konngol nulaaɗo Alla yamirnoo garɗo wullitaade e nehtariɗgol ( waasde nehaade e ɗooftaade) joom suudu mum, o wi`i yoo seer mo. (humpiti ɗum ko Abbu Daawuuda)
Daliilu yeeso ɗiɗmo ngoo ko nulaaɗo Alla (mjk): kala debbo ñaagiiɗo daande mum ko aldaa e lor, oon uurngol aljanna harmii e mum. » (ngol ɗoo jaŋtawol ko cellu ngol).
JOOkLI CEERGAL
1–yo won: gorko kellifaaɗo seerana hoore mum, ngam konngol nulaaɗo Alla (mjk): ceergal woodani ko bakkatooɗo koyngal. ».humpiti ɗum ko Ibnu maajah e Daaru quɗniyyu.
Ceergal mo hakkilaani e mo suwaa hellifeede e baawnaaɗo sellataa, ngam Konngol nulaaɗo (mjk): tato mbinndantaake bakkaat: ɗaaniiɗo haa fina, suka haa hellifee, kaangaaɗo haa sella. » e konngol makko kadi: geɗe tati leñol am winndantaake heen bakkaat: juumre, jejjitte, e waawnere. »( Humpiti ɗum ko Ɗabaraanii.)
2–yo won debbo makko mo o resi dewgal cellungal. » Ngam konndol nulaaɗo (mjk): woodanaani neɗɗo takkande ko jeyaa walla rimɗinde mo halfaani, walla seerde mo resaani. » (humpiti ɗum ko Termesiyyu).
3–yo won e nonngol laaɓgngol walla coowangol ngol ina tinndina ceergal. Waɗi noon anniya ɓolo mo wonndaani e konngol walla gollal yonataa, ngam konngol nulaaɗo (mjk): Alla yaafiima leñol am ko ɓe miijii e ɓerɗe maɓɓe, ɗoon ɗo ɓe kaalaani walla ɓe ngollaani ɗum. » (hadiis kawraaɗo)
PECCE CEERGAL
Ceergal ina feccoo e pecce garooje ɗee:
1–Ceergal sunna
Ngaal woni seerde debbo e sahaa laaɓal mum ngal ɓe lelodaaki heen, tawa ko ceergal gootal, yeru wiy`de: mi seerii ma. » ngam konngol Alla toowɗo oo: to simoore ceergal. » Ee hey Annabi, so on njiɗii seerde rewɓe, ceeree ɓe e edda maɓɓe (laaɓal maɓɓe). (simoore ceergal, aaye: 1″
2–Ceergal bidaa
Ngaal woni seerde debbo nder fiilayru walla tuma nde o won`di e ƴiiƴam ɓesngu walla e nder laaɓal ngal ɓe memondiri maa seerde mo ceerle tati e konngol gootol, walla e nder konnuɗi tati e sahaa gooto,. Yeru: mi seerii ma, mi seerii ma, mi seerii ma. »
Daaliilu mum ko yamiroore nulaaɗo Alla (mjk): yamiriino Abdullaahi Ibnu Umar yoo rutto e joom suudu mo o seerno e nder fiilayru, haa nde laaɓi fof, fiiltoo kadi gonngol haa laaɓa. so o yiɗi o jogitoo mo, walla o seera mo gila o memaani mo.
Nulaaɗo Alla kadi fawi heen: ko ɗuum woni edda mo Alla yamiri yo rewɓe ceere heen. (humpiti ɗum ko Muslim). Ngam konngol nulaaɗo Alla (mjk), wi`i`no: habraa gorko gooto seeri debbo mum laabi tati e konngol gootol. » Ee bone mbele Alla ina fijiree, miɗo wuuri tawo. » Nde o haalata ɗum ndee tikkere mawnde feeñii e makko. » (Humpiti hadiis oo ko Nisaayi)
TESKO: ceergal bidaa fof e bonde e añeede ina yana sella hono no ceergal sunna nii.
3–CEERGAL TAƳNGAL (BAA`IN)
Ngaal woni ngal gorko seerata joom suudu mum tawa o waawataa ruttaade e makko so wonaa o ƴamta mo wondude e teŋe kese e kumal kesal, te kaŋko e ƴamooɓe fof poti. So debbo o yiɗii mo ɓe nduttondira, so o yiɗtaani, o yaha laawol makko.
CEERGAL BAAY`IN: ina yana e jeese joy, yeru :
1–nde o seerata debbo makko gootal walla ɗiɗi o woppa ɗum haa edda mum joofa, ngaal ko taƴngal tuma nde joofi. Ngal wiyetee ko baayin tokooso.
2–ceergal ɓoorgu, ngaal woni nde debbo tottitta gorko mum huunde e jawdi ngam o seera ɗum e dow nanondiral maɓɓe.
3–so ɓe ceerii to ñaawirde walla to jamaa caggal anndeede seertude ɓe ɓuri moƴƴude caggal lor. 4–so debbo e gorko ceerii ko adii naatdiigu (lelodaade), o eddintaako, ngaal ko taƴngal ɗoon e ɗoon. 5–ceergal lummbungal ngaal woni taƴngal ɓoggi ngal gorko seerii debbo ceerle tati, foti ko konngol gootol walla ko konnguɗi ceertuɗi e joofnde wootere walla o seeri mo laawol tataɓol caggal ceerle ɗiɗi ɓennuɗe. Ɗee jeese fof so mbaɗii hakkunde maɓɓe, ngaal ɗoo ko baa`in mawɗo, tawde gorko waawataa ƴamtude ɗoon e ɗoon, walla caggal edda taƴii, dagtotaako so wonaa gorko goɗɗo ɓiloo ɗoon.
Jibriil Muusaa Joop
