Artii-artaani, ɓoggol enternet, walla mbiyen ɓoggol giiɗal, ndokkowol muritaninaaɓe enternet gila 2012, wiyaama kadi taƴii ! Ɗum noon waɗde, eɗen mbaawi wiyde wonde muritaninaaɓe ngalaa enternet ko ina wona jooni lewru fawndu, sibu ko gila darorɗe mars 2020 wonnoo, e tuma nde yimɓe ɓuri hatojinde heen, sibu hawri ko curagol yimɓe e nder galleeji mum en sabu covid-19, huunde e gollotooɓe ine mbiyaa yo ngolloro enternet.
Ngolɗoo ma a taw woni tataɓol waɗde ko muritaninaaɓe ina njooɗoo ko foti nii juutde ngalaa enternet, gadanol ngol ko caggal woote hooreleydaagu 2019 wonnoo. Ndeen, ko laamu tan welanoo uddi enternet.
Ngolɗoo laawol noon, yimɓe mbiyaa ko ɓoggol nawowol kabaruuji gonngol nder geec taƴi ! Kono, e sikke huunde e yimɓe, « ɗuum woodaani, haa hannde ko laamu tan uddi enternet ». E miijo ɓeen, laamu uddiri ɗum ko ngam haɗde kabaruuji ngañgu saraade e yimɓe caggal duko mawngo ardungo e haala Biraam Daah Abeydi to yahnoo heɓoyde ‘njeenaari’ kesiri mbiyeteendi « Njeenaari Cuusal » ndi « Joɗnde hakkeeji aadee e demokaraasi » rokkunoo ɗum. Ñalnde o heɓata njeenaari ndii, e nder haala makko balɗe dewɗe heen ɗee, o suurtii heen « paltoor goodɗo hannde he Muritani », o wiyi ɗum wayi ko no njiimaandi « apartaayde nder hirnaange Afrik » nii. Kaan haala noon jibinii duko mawngo e haalaluuji mettuɗi, haalaluuji ngañgu e añamnguraagu, haa kalifu geɗe nder leydi reentini « haalooɓe haalaluuji bonnooji ngootaagu ngenndi » wonde laamu nguu ina anniyii dartinde joomum en… Ine wiyee ko ɗuum nii addani Ministeer geɗe nder leydi yamirde uddugol enternet ngam haɗde fitinaaji. Kono kaan haala fof nii yejjitaama, sibu ko “ɓuri baagal yanii e woyndu” so “korona wiris” (corona virus), kono ɗuum ko ngoɗka.
So en ngartii e haala ɓoggol nder geec biyangol taƴii ngol, eɗen ciftora, e noowammar 2014 ɗum waɗiino, kono e oon sahaa, ko leyɗe hirnaange Afrik ɗee kala tini ɗum : Muritani, Senegaal, Mali, … haa koddiwaar e Niiseriyaa, tee ɓuraani balɗe 4.
Ngannden tan, hannde, ko ina ɓura 95% kabaruuji dogooji he winndere ɗii (telefonaaji, enternet, woni jeewte mon e facebook e WhatsApp…) rewrata ko he ɓoggi jollaaɗi nder lugge geec (lappiiɗi he dow leydi nder ndiyam, walla ubbaaɗi toon), taccooji leyɗe keewɗe. Ko ceɗta kunal rewrata heen e satelitaaji walla weeyo (antenaaji rajo). Ɗiin ɓoggi woni nder mum en ko leeɓol giiɗal (fibre optique) ɗi yimɓe kumpitaaki tawo no feewi ko ngoni. Ine woodi kadi ɓoggi nawooji yiite, kono wonaa ɗiin ngoƴa-ɗen ɗoo.
Ɗiiɗoo ɓoggi giiɗal, kuuɓnuɗi ko ina wona 99% jokkondire winndereeje, ndewi tan ko ɗo ɓoggi telegaraaf ndewnoo e teeminaande 19ɓiire, e ɗo ɓoggi telefoŋ ndewnoo e teeminannde 20siire (ɗiin noon ko ɓoggi kiri ngonnoo).
Gila e darorɗe kitaale 80 ko ɗii ɓoggi giiɗal lomtii ɗoon, tammbii yah-ngartaa enternet. Tee hitaande kala eɗi ɓeydoo heewde. Ine wiyee ɗi tolniima hannde e 450 ɓoggol, ɗi njuuteendi mum en kam en fof tolnii e miliyoŋ e teemedde tati ujunere kiloomeeteer (1 300 000 km). Eɗen mbaawi limtude heen ɓoggi tacci-atalantik (hakkunde Orop/Afrik e Amerik) lolluɗi ɗii, jokkondirɗi Dental Dowlaaji Amerik, ɗo maamaaje geese ganndiraaɗe GAFAM ngoni ɗoo, e miliyoŋaaji-miliyoŋaaji oropnaaɓe seŋiiɓe no feewi e enternet.
Ɓoggi ɗii ina keewi eddaaji. Njuuteendi ɓurɗi famɗude ɗii ko hakkunde 50 e 100 km, njaru mum en ko hedde 13 miliyaar ugiyya men ɓooyɗo oo. Ɗi ngalaa piɓle (mawninooje siñaal). Ɓurɗi juutde ɗii ina ngona capanɗe ujunnaaje kiloomeeteer ; ko ɗi ɓoggi piɓaaɗi 100 km fof (baɗɗi ko ina ƴettita siñaal oo so leefii, mawnina ɗum, ɓennina ɗum). Ɗii ɓoggi mawɗi ina njara hedde 300 miliyaar ugiyya men ɓooyɗo oo.
Ɓoggol heewaani gollaade ko ɓuri duuɓi 25. Ɓoggol kala ina waawi loowde puni 4 haa jeetati (funere = paire). Ɓoggol Google biyeteengol Dunant ngol, maa waɗ puni 12 ; nii woni maa ngol hattanoy nawde ko ina tolnoo e 30 Tbit/lƴ (capanɗe tati teraabit leƴƴannde kala).
Ñalnde kala batooje gawooje ina taƴa ɓoggi ɗii. Walla nii dowlaaji mbonna ɗi. Walla kadi dowlaaji ɗii ceŋoo e majji ngam heɗaade kaaruuji dewrooji e majji.
… Google e Facebook fof (joom WhatsApp kadi) ɓuri waɗde heen kaalis ngam jokkondirde paaɓi-keɓe mum en (data center). Ko ina wona duuɓi 10 jooni, ko 5% ɓoggi ɗii ɓe njeynoo ; hannde, ko kamɓe njeyi heen feccere (50%) ; ɗoo e duuɓi tati paaɗi ko kamɓe njeyata heen fotde 95% ! Yiɗde wiyde tan ɓe ngoni ko e jiiraade ngam jeyande koye maɓɓe ɓoggi maɓɓe, ɓe keeroroo kabaruuji e keɓe dewrooje e kuutorɗe maɓɓe. Ɗuum noon firti ko maa njiimaandi Dental Dowlaaji Amerik (DDA) dow yah-ngartaa enternet ɓeydo. Hannde, fotde 80% e waraango enternet tiindii ko DDA, nde tawnoo ko toon paaɓi-keɓe GAFAM ɓuri heewde. Ɗumɗoon noon ina addana leyɗe winndere keddiiɗe ɗee ɓeydaade yowitaade.
Ko ɗuum addani leydi Siin ne daraade hannde ngam ruppaade ndeen yowitaare e añde daɗeede. E hitaande 2021, maa ɓoggol Siin gadanol (12 000 km njuuteendi) yetto Farayse. Ngol rewri ko Pakistan e Jibuti e Kenyaa e Misra hade maggol joofde Marsey (Marseille).
Bookara Aamadu Bah
