Cilowal ko taƴre e nder ganndal safro. Ko ngal ganndal jannginowal neɗɗanke kala ko fayti e terɗe ɓalndu. Ɓalndu ndu wona ndu neɗɗo, kullel, walla kala ko wuuri. Engeleere wiyata ngal ko ANATOMY. Wowlaandu nduu ɗoofii ko e helmere nde Gereknaaɓe mbiyata « anatomein » ɗum firtata ko taƴde, udditde, maa silde. Enen fulɓe mbiy-ɗen ngal ko Cilowal. Cilowal ko wowlaandu iwndu e helmere silde. Silde ko helmere heewnde huutoreede e hutto. Caggal nde neɗɗo hirsi njawdi (njawdiri) haa ndi ɓuuɓi, o yaaɓanta ko huttude ndi (seerndude ndi e nguru), silde ko taƴde walla seerndude terɗe njawdi ndii e ɓalndu mum. Ko ɗoon helmere nde immii kono noon cilowal ina yaaji kadi ina salti e calte keewɗe kono noon eɗen mbaawi feccude ɗum e pecce ɗiɗi mawɗe, ɗeen ngoni:
- Cilowal Pamarjiyotoongal:
Ndee ɗoo feccere toppitii kañum ko geɗe guurɗiwe pamɗuɗe ɗe gite ɓole ɓoccolle mbaawaa yiyde. Ko maa ɗe kuutoroo gootel e kuutorɗe baawɗe laaɓtinde kon guurɗiwon ñillon. Ko wayi no laaɓtinirgal baawngal newnande en yiyde terɗe ɓinnde e alhaaliiji mum kala. Ndee ɗoo feccere cilowal ina heltoo kañum ne e kelte ɗiɗi:
a) Ɓinɗewal: ndee heltere kañum ne toɗɗii tan ko silo ɓinɗe. Nde hollira ɓinɗe boɗeeje, ɓinɗe ƴiyoweeje, ɓinɗe ngaandirooje…ekn. Cilowal ɓinɗewal hollirta ko ɓinnde kala, nde anndina en nder e boowal maggal e inɗe kala tergal e terɗe ɓinnde. En kaaliino e winndannde men tiitoriinde “Mahdi Ɓanndu Neɗɗo” wonnde ɓinnde darii ko darnde tuufeere e ɓanndu guurɗe. Kala ko wuuri, ɓanndu mum mahii ko e ɓinnde wootere (ɓanndu bajɓinndiiwu) maa ɓinɗe keewɗe (ɓanndu limtiɓinndiiwu).
b) Cañiwal: ndee heltere heltunde e feccere cilowal famarjiyotoongal ɓuri toɗɗaade ko cañu ɓinɗe. So ɓinɗe ndentii, ɗe ndenndii gollal, ɗe ngadotoo wonde ko cañu. No gaaraaji ndentinirtee, kaaƴondirtee haa cañoo, ɗi cañoo e mbaydi cuuɗi, nguun cañu wiyee saakiti, ɗum waɗta jaggireede liɗɗi, ko noon ne cañu ɓinɗe wayi. Ndee ɗoo heltere wiiñata ko ko fayti e cañu ɓinɗe e anndude golle ɗiin cañi. Yeru: ina woodi cañu mbiyateengu cañu kettoowu. Ko nguun cañu mahi kette (kuse) men. Kala ko yowitii e mahngo kette men ko e nguun cañu fawii. Ina woodi cañuuji goɗɗi kadi kono kaaɗen tan e yeru gooto.
2) Cilowal Mawjiyotoongal
Ndee feccere kañum abbitii ko e anndinde en silo terɗe ɓanndu jiyotooɗe, ɗe yitere hattani yiyde tawa laaɓtinirgal addaaka. Ndee ɗoo feccere ina feccoo kañum e pecce joyi. Ko ɗeen ngoni les ɗoo:
A) Cilowal ƴellitiwal: ngal ɗoo woni haaju mum tan ko nguurndam ɓanndu gila to tottingol haa ɗo ndu huuɓi ƴellitagol maggu.
B) Cilowal Ganngaliwal: ngal ɗoo annominta ko nguurndam neɗɗaŋke nder rannga yumma mum, gila ɗo o woni ganngal haa ɗo o laatoytoo suftere sowaande, ngal jaŋtotoo ko daawe ƴellitagol makko immaade e mbaydi fayde e mbaydi haa ɗo o wontata ɓiɗɗo, o ɓiɗɗoo.
Ɓ) Cilowal boowaliwal: goonga nii cilowal heewi tan ko silde ɓalndu nde anndina en jokkorɗe tergal, kono ngoo ɗoo senngo e cilowal kañum rewi ko Pularal biyowal: “ko ɓuuti kay hollinii”. Waɗde ngal joofotoo tan ko ko yiyotoo e boowal ɓalndu tawa cilirɗe ngaddaaka.
C) Cilowal Yuɓɓowal: Ngal ɗoo hollirta yuɓɓooji ɓalndu. Ngal silda yuɓɓo fof bannge mum, ngal janngina en terɗe tawateeɗe e ngoon yuɓɓo. Yeru: yuɓɓo dolngo ina waɗi kuuse, tekteki, haaɗohaaɗoonde, heeñere,…ekn.
D) Cilowal Coɓɓuliwal: Ngoo senngo e cilowal heewi feccude ɓalndu ko e coɓɓuli. Yeru: Cilowiiɓe ina pecca ɓanndu heen sahaaji e coɓɓuli jeenayi. Heen sahaaje goɗɗe kadi eɓe pecca ndu e coɓɓuli sappo-e-ɗiɗi. Heen soɓɓundu fof waɗa terɗe mum keeriiɗe. Coɓɓuli ɗii ko diidi palpaltiiɗi; ɗi mbaɗa cuuɗi cuuɗi, heen suudu fof loowa terɗe….
Firo Yoga e Kelmeendi
- – Cilowal: anatomy, anatomie
- – Cilowal Pamarjiyotoongal: microscopic anatomy, anatomie microscopique
- – Cilowal Mawjiyotoongal: macroscopic anatomy, anatomie macroscopique
- -Guurɗiwal: biology, biologie
- -Laaɓtinirgal: microscope
- -Ɓinɗewal: cytology, cytologie
- -Ɓinnde: cell, cellule
- -Ɓinɗe ƴiyoweeje: bone cells, cellules osseuses
- -Ɓinɗe ngaandirooje/ɗaɗiweeje: nerve cells, cellules nerveuses
- -Ɓanndu bajɓinndiiwu: unicellular organism, organisme unicellulaire
- -Ɓanndu limtiɓinndiiwu: multicellular organism, organisme multicellulaire
- -Cañiwal: histology, histologie
- -Cañu: tissue, tissu
- -Cañu ketteewu: muscular tissue, tissu musculaire
- -Cilowal ƴellitiwal: developmental anatomy
- -Tottingol: fertilization
- -Ganngaliwal: embryology, embryologie
- -Cilowal boowaliwal: surface anatomy
- -Cilowal yuɓɓowal: systemic anatomy
- -Yuɓɓo dolngo: digestive system, système digestif
- -Cilowal coɓɓuliwal: regional anatomy
- -Coɓɓuli Jeenayi: nine regions.
E kuɗol: Binndi Mohammed Jallo
