Hijjoore ko e calɗi joy lislaam jeyaa. Ko ndu salndu joyoɓiiru e calɗi joy ɗi Alla waɗɗini e dow diina lisaam. Ko ɗum damal jaajngal, no yoga e dame diina lislaam keddiiɗe ɗee nii. Ko ɗum tagi ƴettaten heen tan ko jubbannde.
Alla toowɗo oo wiyi : suudu adiindu udditeneede yimɓe ko Makka mo Alla waɗi moƴƴere e mum e deeƴre wonande winndere. Ina heen maandeeji peeñɗi, nokku Ibiraahi wonande naatɗo heen ina goongɗini, ina woodani Alla e dow yimɓe hijjoore suudu nduu, oon mo hattani laawol faade e ɗuum, oon mo yeddi, Alla kañum ko galo gaa winndere nde, wiy ɓe : eehey mon jom defte en, ɗum ko njeddaton e maaɗe Alla, Alla ina seedii ko golloto-ɗon. (simoore Aali imraan maande : 96—99).
Anndude hajju : ko adii fof ko ɗum golle banngagol e jaaccagol ngam daroyaade to Arafat e denndaangal geɗe kirse, ɗum fof ko ngam nootaade e yamiroore Alla, e ɗaɓɓude mbelemma mum. Ko ɗum salndu joyoɓiiru he calɗi joy lislaam ɗi Alla yamiri ɗii. Ngam ɗuum wonti alaa e sago wonande juulɗo kattanɗo. Oon mo salii goodgol hijjoore, oon ko keefeero caɗtuɗo, wonande denndaangal annduɓe ina kawri e ɗuum. Laatiima ɗum fuɗɗii woodde ko hitaande jeegoɓiire caggal fergo nelaaɗo Alla (JKM). Ko ndeen Alla tellini maande e wiyde : timminee Hajju e Imra ngam Alla.
Ɓural mum : hay wonɓe e dow laabi ina ndeerɗi e anndude farillaaji hajju, ɗum noon ma en nganndu ɗum e ko ara ɗoo koo : ko ari ina hollira wonde ko ɗum golle ɓurɗe moƴƴude, hono Abii Hurayrata (MAM), o wiyi: nelaaɗo Alla (JKM), naamndaa- ma, hol golle ɓurɗe moƴƴude ? O wiyi gooŋɗinde Alla e nelaaɗo mum. Caggal ɗuum kadi o naamndaa “ko refti heen ?” O wiyi refti heen ko waɗde (jihaadi) e laawol Alla. O naamndaa kadi ko refti heen ? O wiyi: hijjoore jaɓaande. Hajju jaɓaaɗo noon ko hijjoore nde jillaani bakkaat. Hono biyeteeɗo Elhasan wiyi ɗum firti ko roondaade laaɓal timmungal, famɗikinoo e geɗe aduna, e ligganaade wattannde nguurndam mum.
Ko anndinta en hijjoore, ko jihaadi : hono Hasan, ɓiyum Aliw (MAM), o wiyi : gorko gooto ariino e nelaaɗo Alla (JKM) oo, naamndii ɗum. O wiyi : miin dey mbiɗo huli reedu kadi mbiɗo lohi mbiɗo famɗi doole. Nelaaɗo Alla (JKM), wiyi mo waɗ feere ngaraa e jihaadi mo alaa giye alaa caɗeele, ɗum woni, hijjoore. naniraa ɗum ko Abdul Rasaakh.
2. Hono Abii Hurayrata : nelaaɗo Alla (JKM) oo wiyi : jihaadi nayeejo e neɗɗo lohɗo e debbo, ko hijjoore. naniraa ɗum ko Nisaayi e tuugnorde moƴƴere.
3. Hono Aysata (MAM) o wiyi : eehey maa nelaaɗo Alla ! Njiyir-ɗaa jihaadi ko e golle moƴƴe jeyaa ? Mbele min mbaawaa waɗde jihaadi ? Kono jihaadi ɓurɗo moƴƴude, ko hajju jaɓaaɗo. naniraa ɗum ko Bukhariyu e Muslim.
Huunde hollirnde e ɗum momta bakkatuuji : a). hono Abii Hurayrata (MAM) wiyi : nelaaɗo Alla (JKM) oo wiyi: oon mo hijjoyi, waɗaani belanteeje, o ooñaaki, o waytata ko no ñalnde yummako jibini mo ndee nii. Ɗum firti o wontata ko neɗɗo laaɓɗo cer, mo alaa tuundi, waɗi noon ko cukalel so jibinaama ngel ari ko ngel laaɓi, sibu ngel alaa bakkaat.
b). Hono biyateeɗo Umrawi Bun El aas wiyi : nde Alla naatni Islaam e nder ɓerndam ndee, ngar-mi e nelaaɗo Alla (JKM) mbiy-mi “eehey ma nelaaɗo Alla wertu juuɗe maa ɗee, hoto woƴe ko heddii”. Nelaaɗo Alla werti juuɗe mum, o wiyi : miin kof-mi juuɗe-am, nelaaɗo wiyi mi : ko heɓ maa aan Umrawi ? njaabii-mi, mbiy-mi njiɗ-mi ko yaafeede. Firti o yiɗi ko yo nelaaɗo duwano mo mbele omo yaafee bonɗi makko. Nelaaɗo Alla (JKM) wiyi mo : mate a anndaa hijjoore- ina momta bakkatuuji kala bonɗi gadinooɗi ? Mate a anndaa fergo ngam abbaade e diina ina momta kala ko adinoo ɗum e bakkatuuji ? Mate a anndaa hijjoore ina momta kala ko adinoo ɗum ? Naniraa ɗum ko Muslim.
Hono Abdellahi Bun Mas’uud (MAM) o wiyi toppito-ɗee hakkunde hijjoore e Umra waɗi noon, ɗeen geɗe ɗiɗi ina momta basal e bakkatuuji hono no bifirɗi mbayla ndiiwtirta tuundi njamdi e kaŋŋe e kaalis nii. Kono tan laatanaaki hajju jaɓaaɗo baraaji so wonaa Aljanna. naniraa ɗum ko Nisaayi e T irmisiyyu.
Ko ari hollirde hajjoyooɓe ɓe ko yonaaɓe Alla : hono Abii Hurayrata, nelaaɗo Alla (JKM) wiyi : hajjoyooɓe e waɗooɓe umra ko ɓe yonaaɓe Alla, so ɓe noddii Mo, O jaaboo ɓe, so ɓe njaafni-ma Mo, O yaafoo ɓe.
Ko ari hollirde hajju, njoɓdi mum ko aljanna : naniraama Bukhariyu e Muslim gaa Abii hurayrata wiyi: nelaaɗo Alla (JKM) wiyi! umra e hajju, njoɓdi mum bakkatuuji gonnooɗi ɗoon ko ko momtetee, kono hajju jaɓaaɗo njoɓdi mum alaa so wonaa Aljanna.
4. naniraama Ibnu jurayji e tuugnorde moƴƴere gaa jaabira (MAM) o wiyi: nelaaɗo Alla (JKM) wiyi : nduu ɗoo suudu woni jooɗorde lislaam. Oon mo yalti tawa ko hajjiyanke walla umriyanke, omo laatii hoolaare makko fof ko e Alla tan o fawi ɗum, o juuli e nduu ɗoo suudu, so o ruttiima e joomi makko o naata aljanna, so o ruttiima e ɓesngu makko, o ruttodoo e njoɓdi e ngalu.
Ɓural ko firlitte e hijjoore : hono Abii hurayrata wiyi : nelaaɗo Alla (JKM) wiyi: ko firlitte e hijjoore ko wayi no kaalis, wayi ko no waɗde e laawol Alla nii, mbuuɗu dirham ngootu ko ko sowetee laabi teemedde jeeɗiɗi ɓeydaari. naniraa ɗum ko Ibnu seybatu e Ahmed.
Hijjoore waɗɗii tan ko laawol gootol : denndaangal annduɓe ina kawri wonde hijjoore rutti-ruttintaake, ɗum waɗɗii he nguurdam neɗɗo tan ko laawol gootol. So wonaa tawa ko takkere, ɗuum alaa sago o yoɓa takkere ndee, ko ɓeydi heen fof ko yarlitaare. Hono Abii Hurayrata wiyi: nelaaɗo Alla (JKM) yeewtani min o wiyi: eehey mon yimɓe, Alla fawii e dow mon hijjoore, kijjee. Gorko gooto ina wonnoo ɗoon wiyi: mbele ko hitaande fof ? O deƴƴi haa oon refti heen laabi tati, o wiyi: so mi wiyi eey, maa ɗum waɗɗotono e dow mon, mbaɗee ko kattan-ɗon. Caggal ɗuum o wiyi: ƴettee e am ko ɗaldu-mi on, waɗi noon boomi adinooɓe on ko heewde ɗum en naamnde e luure hakkunde mum en, paatuɗe e annabaaɓe maɓɓe. O ruttii o wiyi: so mi yamirii on huunde mbaɗee heen ko kattan-ɗon, so mi haɗii on huunde, ngoppee ɗum. naniraa ɗum ko Bukhariyyu e Muslim.
Mbele yahde makka ina foti heñoreede ? Ɗoon ina waɗi luural hakkunde annduɓe, ngam ɓee ɗoo arooɓe ɗoo ɓee, hono Saafiyu, Sawriiya , e Awsaawiya, e Mohammed Bun El hasan, mbiyi yahde hijjoore fotaani heñoreede, nelaaɗo Alla (JKM) neemniima yahde hijjoore kañum e musiɗɓe mum fof e suddiiɓe mum en fof haa hitaande sappoɓiire, etee hijjoore waɗɗinaa e dow mum ko hitaande jeegoɓiire. Ɓe mbiyi sinno ina heñorteno nelaaɗo Alla (JKM) e musidal mum e suddiiɓe mum neemnotaako haa hitaande sappoɓiire nde ɓe puɗɗoo hajjoyde. Ɗum noon ndekete neɗɗo ina waawi hajjoyde kala nde hattani e nder nguurndam mum. Saaifyu wiyi kañum en ina nganndi ko ɗum farilla baɗɗinaaɗo e dow neɗɗo laawol gootol e nder nguurndam, ko refti heen ko kellifuya, ɗum woni yontude yahde. Bannge keddiiɗo oo ko ɓee ɗoo arooɓe : Abuu Haniifa, Maalik, e Ahmadu e won e sahilaaɓe Saafiya ko wayi no Abuu Yuusuf, ɓeen ne mbiyi : hijjoore ina foti heñoreede ngam fawaade e yeewtere Ibnu Abbaas (MAM), hono nelaaɗo Alla (JKM) wiyi: e mon jiɗɗo hajjoyde yo yaacco ngam ɗuum ina waawi ñawnude ñawɗo, ina waawi majjireede daaba ɗannorɗo laato haaju lofoo. Naniraa ɗum ko Ahmadu e Bayhakhiyu.
Sarɗiyeeji baɗɗogol hajju : joom sariyaaji en kawrii e baɗɗogol hajju ina teskee he ko arata ɗoo koo: 1. wonde islaamiyanke, 2. yontude, 3. sellude to hakkille, 4. wellitaare, 5. hattande. Oon mo timminaani ɗee ɗoo geɗe waɗɗaaki e mum hijjoore. Waɗi noon ko lislaam naamndii ko hakkille e yontude; ɗeen geɗe noon ina njeyaa e sarɗiyeeji kala dewe baawɗe wonde. E nder hadiis : hono nelaaɗo Alla (JKM) wiyi: yimɓe tato ko yaafaaɓe : kaangaaɗo haa sella, cukalel haa waɗta hoyɗitaade, ɗaaniiɗo hae fina. Wellitaare kañum ne ko e sarɗiyeeji baɗɗagol ngam ko dewe naamndiiɗe dumunna juutɗo seeɗa, ɗum noon mo alaa wellitaare waawa ɗum waɗde. Ko ɗum tagi maccuɗo kalfaaɗo walla cokaaɓe e kasoo kattanaani yahde hijjoore. Ko wonaa ɓee ɗoo jangtaaɓe so ina njogii kattanɗe ina mbaawi yahde hijjoore no Alla wiyiri e nder Ɓuraana (wonande oon mo hattani ngool laawol feewde e ɗuum) simoore Aali imraan: kaawise, 97.
Hol no kattanɗe nganndirtee ? Ɗum anndiree ko e geɗe garooje ɗoo ɗee : a). yo a taw ina laatii ko o kellifaaɗo celluɗo ɓanndu, so tawii ko garjuɗo walla lohɗo no mawɗo nayeejo nii, omo waawi lomtinde neɗɗo goɗɗo yo hajjonoy mo, so o mo jogii kaalis ko o hajjiroyi. b). yo a taw laatiima o mo jogii hoolaare e laawol ngol yahata ngol, tawa omo faami ko ɗum kisal fittaandu makko e kisal jawdi makko. So tawii omo hulani fittaandu makko walla jawdi makko ngam taƴooɓe hoto o poosteede walla waawneede jawdi makko heɓtee, oon jeyaa ko ɓe kattanaani yahde e ngool laawol. ɗum ɗoo jangtaa won annduɓe luurondiri heen, ngam won annduɓe mbiyi, kañum en cikkaani ko sakkitii haaleede koo ina haɗa neɗɗo hajjoyde. Saafiyu en mbiyi ko ɗum ngantu baawɗo haɗde neɗɗo yahde hijjoore, kono Maalik en mbiyi ɗum wonaa hujja kaɗoowo neɗɗo hajjoyde so wonaa tawa taƴegol ngol e nguykaaji ɗii ina nduumii, kono so ina fajjondira, ɗum haɗataa neɗɗo hajjoyde. c). wonande kajjoowo oo, yo a taw ina jogii njooɓaari timmundi : kijjoyoowo yo a taw ina jogii njooɓaari timmundi ko ina yettina ɗum, o jogoo ko ina safra mo won e ñawuuji ɗi keewaani doole, ko ina huuɓna soklaaji makko fof, ko wayi no coggu comci, hoɗannde, e nder njooɓaari ndii, yo a taw kadi ko o jogii koo ina waawi jogaade mo haa nde o arti fof. d). jahoowo hijjoore : yo a taw jahoowo oo alaa ko ina haɗa neɗɗo hijjoyde ko wayi no sokeede nder kasoo, walla hulde laamu tawa ina yiylee.
Hajju cukalel e maccuɗo : hajju waɗɗaaki e maɓɓe kamɓe ɗiɗo. So ɓe kajjii alaa ko boni heen, kono ɗum heewaani ɓure, ngam wayi ko no jillagol nokku nii, ɓe njoɓetaake hajjore lislaam. Hono Ibnu Abbaas (MAM) mbiyi : Annabi (JKM) oo wiyi: kala suka kajjunooɗo mo yontaani hajjude, so o timmii sagata yo o rutto o hajjoya laawol ngoɗngol tawa ko hijjoore lislaam, walla kala maccuɗo kalfaaɗo so meeɗiino hajjoyde, caggal ɗum o rimɗiti yo rutto o hajjoya tawa ko hajjore lislaam so omo jogii ko o hajjiroyi laawol goɗngol. Ɗoo noon ko ma laɓɓitinee ngam en mbiyi maccuɗɗo e maccuɗo kalfaaɗo, ɗum ko nii siforii : hannde ina waɗi innitortooɓe ɗum tawa alaa jiimɗo ɗumen, ɓeen ko maccuɓe to bannge hinnde, kono to jeyal koye mum en, ɓeen ko rimɓe. Ina waɗi kadi haa jooni ko halfaaɓe ligginteeɓe hay sinno ko huunde suuɗiinde, ko jeyaaɓe, ɓeen ɗoon hajju woodanaani ɗumen. Hol no kalfaaɗo rimɗirta ? kalfaaɗo rimɗirta ko e geɗe garooje ɗoo ɗee : a). o yaafee o rimɗinee, b). o soodtoo, c). o daña doole o haɓee haa o daña poolgu o heɓa hoore makko alaa e sago, ɗum woni o rimɗii, d). walla laamu rimɗina kala jiyaaɗo, ɗum ɓuri sellude. Ko ɗee ɗoo geɗe nay ndimaagu ardata. Jooni noon ɗoo he Muritani laamu rimɗinii jiyaaɓe kala, e kala keddiiɗo heen ko baasal e ŋakkude pinal heddi ɗum ɗoon. Hannde e oo sahaa noon ɗoo e Muritani hay ɓe kalfanooka ɓee, e wellitaaɓe ɓee fof ko waasɓe.
Hijjoore debbo : Hijjoore ina waɗɗii e debbo hono no waɗɗorii e gorko nii, so tawii o huurii sarɗiyeeji gonɗi heen ɗii. Kono tan ina ɗaɓɓaa e makko nde o dañata yahdude e gorko makko walla mo waawaa resde mo. Hono Ibnu Abbaas (MAM) o wiyi: mi nani nelaaɗo (JKM) oo wiyi: gorko fotaani woppude debbo hijjoya tawa yahdaani joom haram makko, hoto o ɗanno kadi tawa o yahdaani joom haram makko. Gorko gooto ummii wiyi: eehey ma nelaaɗo Alla miin dee, joom suudu am hebliima yahde hijjoore kono miin binndidaa-mi ko e haboyteeɓe nokku nanngam e nanngam. Nelaaɗo Alla (JKM), wiyi mo : fokkit yah hijjidoy e joom suudu maa. Naniraa ɗum ko Bukhariyu e muslim.
Sakkitinaade gorko mum e hijjoore : ina ɓuraa yiɗeede e debbo so ina hajjoya yo sakkitino gorko mum, ɗum ɓuri moƴƴude. So o jaɓaani kadi ɗum haɗataa mo hijjoyde ngam ɗum ko kamɓe poti heen, ngam gorko woodanaani ɗum haɗde debbo mum yahde hijjoore waɗi noon ko ɗum farilla, ko huunde waɗɗinde e makko kanko debbo oo, hono no waɗɗorii e gorko oo nii. Ko tagi wiyaa neɗɗo fotaani ɗooftaade tagaaɗo haa woofora tagɗo ɗum oo.
Oon maayɗo tawi ina fotno hajjoyde : kala maayɗo tawi ina fotnoo hajjoyde tawi ko hijjoore lislaam walla ko hijjoore nde o takkunoo omo hajjoya, alaa e sago keedo makko hebla mo ina hajjanoya mo tawa ko e jawdi makko. Ngam maayɗo o so tawii maayii ina woppi ñamaale alaa e sago ɗe joɓee, ko noon hijjoore ndee wayi. Hono Ibnu Abbaas (MAM) o wiyi: debbo gooto ariino e nelaaɗo Alla (JKM) ina ummorii to wiyatee Johaynata o wiyi: eehey maa nelaaɗo Alla ! Miin dee, neenam sankiima etee ina fotnoo hajjoyde. Mbele mbiɗo waawi hajjonoyde mo ? Nelaaɗo wiyi mo eey, hajjanoy mo. ngam ñamaande Alla ndee ɓuri haandude e yoɓeede.
Sarɗiyeeji hajjande goɗɗo : ina jeyaa e sarɗiyeeji hajjanoyde goɗɗo yo a taw o hajjaniino hoore makko ko adii nde omo hajjanoya goɗɗo, ngam naniraama Ibnu Abbaas (MAM) nelaaɗo Alla (JKM), e ɓe ngoni e nder hijjoore, haa o nani gorko gooto ina wiya, labbeyka ngam subarmata. Nelaaɗo Alla wiyi mo : aan kam, hade ma hajjande Subaramata, mbele a hajjanii hoore maa tawo ? Oon wiyi : alaa. Nelaaɗo Wiyi mo : hajjan hoore maa tawo hade maa hajjande goɗɗo. naniraa ɗum ko Abuu Daawuuda.
Yo geno newnan en no kajjiroy-ɗen e dow kattanɗe to bannge cellal e yaajeende
Jibril Muusaa job
