Pinal noddi ko neɗɗaagu, neɗɗaagal. Sabu jawdi haalantaake haala pinal. So Pinal haalaama tan noddi ko innama aadee. ƴimɓe noon ɗo ndenndi fof; ɗo nganndondiri fof pinal feeñat ɗoon. Pinal wayi kono yertere mawnde nii, so a feƴƴii maa wood ko taw-ɗaa to nder to. Ko taw-ɗaa to nder ko, ɗum woni mbaydi, ko ɗum woni faayiida leñol. Fof ko heen jeyaa, fof ko heen yaltata, tammbii pinal ngal.
So jeyaaɓe e ɓamtaare pulaar kaalii haala pinal, ko ɗum fotde … ƴeewtere ndee ko nii jogori leloraade, ko toɓɓe joy ƴettaten.
- Naatirgel
- No neɗɗo waynoo adan hade pinal yillaade ɗum
- Hol ko naskata leñol(so leñol ina nuskee to rewratee)
- Peeje ɗe leñol yaltinta mbele ina faaboo pittaali jeyaaɗi e muuɗum
- Uddirgel. Naatirgel Banndiraaɓe ko kaalat-mi ɗo ko noon ko laawol paytungol e gannde kese lelnaaɗe, laawol diine ko bannge, ngol kadi ina woodi.
Nde neɗɗo feeñi nde woɗɗondiraani e jawdi, hol ko waɗi noon?
Nde neɗɗo feeñi nde, jogii ɗum ko njawdiigu : wonde jawdi. Hol ko ɗum firtata? ko wel maa fof waɗ ! ko njiɗ-ɗaa fof waɗ !
Njogi-ɗaa tan ko doole maa, mo mbaaw-ɗaa fof moññu no njiɗir-ɗaa fof; ɗum noon wayi kono nguurndam jawdi nii to ladde to. Ndee toɓɓere alaa e sago njaajno-ɗen heen! Ɓe mbiyi geɗe tati ina e neɗɗo: nde neɗɗo feeñi ndee heen geɗal alaa, ko geɗe ɗiɗi ɗee tan o jogii. Geɗal tataɓal ngal ma en kaal hol no ngal ardi.
Ko nder neɗɗo, nder fittaandu neɗɗo ina woodi bannge, wiyat maa tan ko » waɗ ko mbele-ɗaa fof! ko njiɗ-ɗaa fof waɗ! No jawdi waɗata nii, ko njiɗ-ɗaa waɗde fof waɗ. Ɗum woni « les pulsions interieurs », ko mbiyaten ɓernde. Firtata, ko miin so tawii wonii e am tan ko njawdiigu , mi yiyataa goɗɗum, mi anndaa ko haɗaa, alaa ko haɗaa. Huunde fof ko mi jamirɗo hoyre am! Ko mbelaami mbaɗat-mi, ko njiɗ-mi mbaɗat-mi; ɓe mbiyi ɗo neɗɗo « est un être de plaisir », ɗum woni « neɗɗo ko weli ɗum tan waɗata », ɗum noon noddi ko njawdiigu ɓaadi alaa ɗo haaɗi hankadi. So yehii haa juutoyii, so pinal naatii, wonta neɗɗo waɗta naatnude peeje, ɗeen peeje payti ko e nehdi. Hol ndiin nehdi, neɗɗo waɗta wiyde : ɗum ɗo ina haɗaa, ɗum ɗo haɗaaka. A yiyii, adan mbiyno-ɗen ko alaa ko haɗaa.
Hankadi renndo won ko yaltini, wiyi ɗum ɗo ina haɗee, ɗum ɗo ina yamiree. Neɗɗo yo haaɗ ɗo. Neɗɗo hol to yawtu ɗo. Ɗum ɗo ina foti waɗeede, ɗum ɗo fotaani waɗeede. Neɗɗo gadano o noon anndaa ko foti e ko fotaani. Fof ina fotani ɗum, sabu alaa pinal. Ko ɗuum weli ɗum, en njiyi neɗɗo ko « ko welata ɗum tan ». So ɗiiɗoo fannuuji ɗiɗi pooɗondiri noon, ko dañaatee heen ko, ko ɗum tagata neɗɗo o. Maanaa neɗɗo yaltata ko e pooɗondiral njawdiigu ngu e oya to bannge, ko renndo waɗi ina yamiraa, ina haɗaa , ina neha. Ngal pooɗondiral hokkata ko wiyatee « neɗɗo » ko. Jooni noon eɗen nganndi, hade renndo ngo waɗde, ina yaltina won e miijooji no yimɓe poti wuurdude, hade ɗum arde, ngannden tawo oo neɗɗo adan no o woorunoo.
Hol no o wuurdunoo.
Kala ko jokkii e makko kanko neɗɗo o, so yawtii hankadi no o waynoo adan nii, hono njawdiigu, kala ko ɓeydii e makko hankadi woni Pinal. Nganndee noon banndiraaɓe, so tawii en njuutniima heen, ma en nganndu kanko neɗɗo o, fannuuji ɗiɗi ina kaalaa e makko. ɓon wiyɓe nde neɗɗo tagaa nde neɗɗaagal ina waɗaa e mum seeɗa, heddotoo tan ko ina yaha ina mawna. Neɗɗo juuta duuɓi, ina juuta nguurndam neɗɗaagal ngal ina yalta e mum (ina feeña). ɓon wiyɓe alaa, Alla waɗi neɗɗo kañum sahaa e sahaa fof ina tagtee ina wonta goɗɗum. Adan ko nii waynoo, jooni wontii nii. So yawtii wontoyta ko neɗɗo goɗɗo.
Ɗum waɗi, joom binndi en mbiyi, so tawii en njettiima e neɗɗaagal ko mbiyaten neɗɗo ko, so en keɓii toon, walla so tawii en njettaaki toon, walla so tawii en njawtii toon, ɗoon woni ko wiyetee « thèse Darwin ». Darwin ina haala ɗum. Mi rippa seeɗa e ɗum ɗo. So tawii neɗɗo nde tagaa nde won ko waɗaa e mum seeɗa wiyatee ko neɗɗaagal (aawdi neɗɗaagal ina e makko). So tawii nde o juuti nguurndam fof ɗum ina ɓeydoo (so mi wiyii neɗɗo noon ko e mbaydi timmundi, ɗum ko yimɓe fof), wonaa kaari, walla kaari, alaa ko neɗɗo o. So tawii ɗum ina e makko, omo yaha omo taftoo, waɗi noon ko aawdi neɗɗaagal ina e makko, ɗum mawna, ko ɗum waɗtata mo neɗɗo. Ɗum so tawii ko noon woori, ɗum kadi miijo mum ko bannge, won gannde keewɗe ina njalti ɗoo kadi, ɗoon ɗo Darwin haali ɗo. ɓon wiyɓe alaa, neɗɗo sahaa e sahaa fof ina taftee (tagtee) ina wonta goɗɗum. ko Lamartin haali ɗum, oon ko ganndaaɗo. Heddotoo noon ko ɗoo jooni, won ganndo gooto, ko o ganndaaɗo kanko ne, o wiyi : ko waawi wonde heen fof, so yiɗii wona aawdi, so yiɗii sahaa e sahaa o tagtee o wonta goɗɗum, faayiida e leñol ɗo o woni ɗo, ko ɗoon ƴeewatee.
Holi oon faayiida? Pinal ngool leñol, pinal leñol ngol ɗo tolnii fof, ko ɗoon neɗɗo o tolnotoo. ɓon ko o wiyata « la nature naturante », hol ko ɗum firtata?
Ɗum firtata ko tagoodi tagtatoondi. So tagoodi tagtiima huunde noon, ndeen huunde wontii goɗɗum. Ɗum woni « nature naturé », hol ko ɗum firtata? Ɗum firtata so tawii ko goonga nde tagaa ɗum nde, mbay-ɗen ko no jawdi nii. Ɓe ndokkii heen yeru filmo Mowgli.( Mowglii ko neɗɗo , jibinaa ko e wuro, weddoyaa ladde gila ko o tiggu, o wondi ko e jawdi, omo mawnidi ko e jawdi. Omo wayi no jawdi ndi wayi nii, o ñaamirta ko hunuko, o anndaa comci, sibu ko renndo anndi comci, o anndaa haala, o waawa haalde sabu ɗemngal (ma en ngartoy heen) ko ɗum woni faayiida ko kaalaten ko fof. O wayi tan ko no jawdi nii). Oon ganndo mo mbiynoo-mi naane o, o wiyi : wiyeede neɗɗo nde tagaa nde aawdi neɗɗaagal ina waɗaa e mum, ina majjinaa e mum, ina mawna tan ina ɓeydoo. Oon kaalɗo ɗum o, o yahdaani e ngoon miijo. O yahdaani heen sabu ɗum miijo ngo cakkitii-mi haalde ngo wiyi : « Neɗɗo tagata ɗum ko yimɓe, tagtatoo ɗum kadi ko yimɓe, yimɓe renndo ngo o woni ngo » Ko ɗum addani-mi wiyde ko tagtatoo neɗɗo ko, ko gila e nehdi renndo. Renndo fof ina jogii nehdi mum.
Renndo fof ina jogii gannde mum. Renndo fof ina jogii pine mum. So tawii en njuurnitiima haala ka, ma en nganndu, nde neɗɗo feeñi wonaani hay dara nde, wayi tan kono fittaandu heddiindu e ɓalndu mehru. Ko renndo ɓoornata ɗum comci, waɗnata ɗum haa wona neɗɗo. Hol ko o ɓoornotoo? O ɓoornotoo ko ko wiyetee Pinal ko. A finii ko a majjuɗo, ɗum noon nguurndam ko yimɓe tagtoto maa, peewnat maa. 7e mbiyi kamɓe annduɓe, nde neɗɗo feeñi nde, yahi haa ɓooyi ƴeestii seeɗa seerti e jawdi. Tee nde o seerti jawdi nde, o adii fof ko ƴeewde hol no o wuurdata : O yaltini waaño. Hol no o waañirta? Dogatno tan haa heɓtoo lella jagga ɗum …
Cellal mum ina hokkunoo ɗum, en mbiyi ɓe ngoɗɗondiraani e jawdi ndi ɓe nguurdunoo ndi. Nde yahnoo haa ɓooyi, ɓe njaltini ko wayno laañe nii, ɓe tafi ɗum. Ɗum ɗo ko pinal hakkille yaltini ɗum. Juuti-juuti haa gannde kese ngabbii heen kadi seeɗa. Refti heen ko miijo ko mbiyaten « les croyances réligieuses » ko wiyatee diineeji ndeen. Nde neɗɗo ƴeestii nde, nde wonnoo fuɗɗiima faamde won ɗo haaɗi, neɗɗaagal mum, doole mum, e baawal mum won ɗo haaɗi, alaa e sago nawta ɗum, halfina hoyre mum goɗɗum. Halfinde hoyre mum goɗɗum wayi ko no rewde won e geɗe nii. Ko ɗoon woni diineeji ndeen puɗɗii yaltude.
Hol ɗiin diineeji?
Eɗen nganndi won ko mbiyaten goglisme, firtata ko ɓeeɗoo njogii tan ko diine jawdi, ɓe ndewi ko jawdi. So tawii eɗen poti rippude heen seeɗa, eɗen nganndi nde neɗɗo fini nde kañum ne, nde wonnoo renndo ɗo fini ɗo won ko jogii, ina jogii pinal nguurndam, ina jogii no foti yahreede haa neɗɗo daɗa e boneeji maayde. So tawii ko ina daɗoo, daɗa heen. So daɗotaako noon ko Alla waɗi. Jooni noon ɓeen ne njaltini peeje, ɗeen peeje ina keewi seeɗa. 7e kaalii heen halfinde hoyre mum won e miijooji nder diineeji ɓooyɗi, mi haalaani heen haala Islaam. Mi haalaani hono defte jippinaaɗe ɗe, ko nanndi e Islaam. wonaa ɗum kaal -mi, kaal-mi ko diineeji ɓooyɗi.
Ndeen oɗon nganndi pullo ina jogii heen fannu mawɗo, ina winndanaa heen deftere mawnde. Jiɗɗo janngude nde yo o rutto e deftere nde « Vinceant Monteil » winndi « Les Peulhs en Question ». ƴo o ƴeewoy ɗum ma o taw heen pullo hakkunde mum e jawdi, ɓe mbiyi kono funeeɓe nii. Hol ko waɗi mi wiyde mbayi kono funeeɓe nii. wonaa noon funeeɓe no njaggirten funeeɓe nii, rennduɓe reedu njibinaa ñalawma gooto, alaa. Haa tonngoode aroore.
Ɗahiiru Sih
