Jooni noon ɓeen ne njaltini peeje, ɗeen peeje ina keewi seeɗa. Ɓe kaalii heen halfinde hoyre mum won e miijooji nder diineeji ɓooyɗi, mi haalaani heen haala Islaam. Mi haalaani hono defte jippinaaɗe ɗe, ko nanndi e Islaam. ɓonaa ɗum kaal -mi, kaal-mi ko diineeji ɓooyɗi. Ndeen oɗon nganndi pullo ina jogii heen fannu mawɗo, ina winndanaa heen deftere mawnde. Jiɗɗo janngude nde yo o rutto e deftere nde « Vinceant Monteil » winndi « Les Peulhs en Ruestion ». Yo o ƴeewoy ɗum ma o taw heen pullo hakkunde mum e jawdi, ɓe mbiyi kono funeeɓe nii.
Hol ko waɗi mi wiyde mbayi kono funeeɓe nii. wonaa noon funeeɓe no njaggirten funeeɓe nii, rennduɓe reedu njibinaa ñalawma gooto, alaa. Ko nanndude nde, woowondirde nde, anndondirde nde ; ndeen so pullo yahii ladde ina rewi e jawdi (aynoyii) seertat e comci. So o seertii e comci noon wayi kono o ruttiima e no tagiranoo adan nii, no mbiyru-ɗen adan, nde neɗɗo feeñata nde.
Hol ko waɗnata mo noon?
Waɗata mo waɗde noon, tawdi eɗen kaala diineeji maɓɓe ndeen, ko anndude so o heddiima ɓalndu mehru, alaa ko waawi fosaade mo, ko nanndi e seyɗeneeji e ko wonaa ɗum tan. So o heddiima ɓalndu mehru, ko ndeen o waawata faamondirde e jawdi ndi o reenata ndi. Ndiin jawdi noon, kala ko yiyi, ina haalana mo, kala ko sooynii ina faamnina mo. Ko ɗum tagi ɓe mbiyi, fulɓe ndeen ina faamondiri e jawdi mum en. Ko ɗum waɗi hay sinno njawdi leliima ina fettoo, ina tiiɗi pullo hirsude ɗum sibu wayi kono hirsude hoyre mum nii; ko ɗum woni maanaa oo.
Goglisme noon haa jooni won rewɓe heen. Enen ko en juulɓe, en ndewii Lislaam, kono so en njahii ɗo Enndo ɗo, e miijooji Mahandman Ganndi yaltini, omo haali heen geɗe keewɗe, ko wayi no haala ndiin jawdi ekn. A yahat e Gure laamorgo maɓɓe, hono Ñewdelli, kawraa e nagge tawa a suusaa feraade ɗum; ko aan taaratoo ɗum ngoppaa yaha. Sibu ɓe mbiyi (kamɓe Enndonaaɓe) jawdi fof, nagge fof, woni ɗoon ko fittaandu taaniraaɓe, njaatiraaɓe maayɓe adan, Alla artiri ɗum e nder jawdi ina yaha ina yiyloo; ɗum noon, ko ko reenatee, waretaake. Ɗum waɗi fulɓe men, enenne ga, hirsude dammuwol wayi ko no warde hoyre mum nii. Ɗum noon ɗiiɗoo miijooji, ɗeeɗoo pine, won ko jogori yillaade ɗe.
Hol ko yillotoo ɗe?
Yillotoo ɗe ko kalfaandi. Kalfaandi, kañum heewi bonnude geɗe keewɗe. Kalfaandi, ko bonni ɓuri heewde e ko feewni. So tawii en nduttiima e ngooɗoo miijo, eɗen nganndi miijo diineeji men gadani won ko mbelsindi-ɗen heen. Kono eɗen ndewi ɗum haa jooni. Oɗon nganndi ko fayti e mecce. Kala meccal e mecce Fuuta, roondii ko fannu e pinal. Mbiɗo hokka on yeru e maabuɓe. So en nduttiima e wootere e defte Aamadu Hampaate Bah, o wiyi, ɓamti ɗum ko goɗɗo ina wiyee KiSerboo ina winndi « Daartol Kuuɓtidinngol Afrik », eɓe njaltini ɗoo miijo, miijo ngo ina foti yuurneede, miijo ngo fayi kadi ko e fulɓe.
Hol ko ɓe kaali e diineeji gadani ɗi?
Kaalat-mi ko diineeji gadani ɗi. E fuɗɗorde majji, Alla wiyetenoo ko Geno, Pullo wiyata Alla ko Geno. Ko oo Geno biyateeɗo Kiikalla, oon woni kalfinaaɗo aduna o yo o feewnu ɗum. Ko o maabo. Hol no o feewnirta aduna o? Kanko noon, e miijo Aamadu H. Paate Bah ko o Maabo. Hol ko waɗi en wiyde ko o maabo? sabu omo jogii « caali cañirka ». Oon nokku ɗo o liggotoo ɗo, so a ƴeewii bannge ñaamo e caali ki (atelier o) ina waɗi ko wayi no cawon 33 to yeeso to; to o hucciti to, won ko falii mo toon ina wayi no sawru mawndu nii; ɗo o fawi koyɗe makko ɗo, sawru nani dow, sawru nani les, omo ɓili heen koyɗe makko omo nawa dow, omo artira les. Ina hasii o waɗa ɗoon ko wayi no ceenal seeɗa. Ɗoon baylo ina waɗa noon (ma en ngartoy heen).
Ɗee geɗe hol ko pirtata?
Mi wiyii no on naane, geɗe keewɗe eɗen mbaɗa ɗum, so en naamndaama mbiyen en nganndaa walla eeh! tawi eɗum jogii maanaa! Ko kaalnoo-mi naane : ɗoo jooni cabbi capanɗe tati e tati (33) ɗe ko pirtata? Firtata ko Allaaji 33 fulɓe ndewnoo. Holi ɗiin Allaaji? Eɗen njogii ɗi haa jooni, eɗen ndewi ɗi en tinaani. ɓon wiyɓe enen ko njogi-ɗen, inɗe men ɗe, ko inɗe Allaaji ɓooyɗi, noon wayi! Ko nanndi e inɗe ɗe nganndu-ɗen Penndel en, Demmbel en, ekn… Ɗee inɗe noon wonaa arab addi ɗum! ;o tawi ɗe. Nde Arab ari momtude pine men ma a taw ko feewnitde? Ɗoon won ko ɓe ngitti, won ko ɓe ngoppi ɗoon. Tuubakooɓe nde ngari, won ko ngardi kañum en ne. Ɓeen ne ngari mbiyi so a yiɗii nuskude, so a yiɗii fuuynude leñol ngadorto-ɗaa ko jumpude ɗemngal mum.
Hol ko waɗi noon?
Ɗemngal woni faawru ! Hay pinal woni ko nder. ɓon wiyɓe ko pinal moofti ɗemngal, won wiyɓe alaa! Doole ɗemngal no wayi nii, ko kam moofti pinal. So wiɗtaama fof ina yiytee heen. Ɗum eɓe luurondiri seeɗa… Ɗum ɗo fof e wayde noon, kanko maabo jooɗiiɗo o, biyaaɗo yo feewnu Aduna o, sawru mawndu wonndu yeeso makko ndu, ɗum firtata ko : “Minen dey min payi ko yeeso, alaa ko waawi ruttinde min”. Ɗo o awƴata ɗo, koyɗe ɗe no njahrata dow e les ina ngarta nii, ɗum ko omo nodda Geno, Geno woni Alla maɓɓe : so o jippinii les o ƴetta doole, mbele omo waawa yettoyaade Geno.
Ɗum noon hol ko o dañata heen?
O dañata heen ko lefol. Lefol ngol faayiida mum, neɗɗaagal mum ina barkinoree haa jooni. Ina hasii won e seernaaɓe won ko nganndi; ɓe mbiyi so aɗa waɗa ɗum, mbaɗdataa ɗum ko e lefol nanngam…. Ɗum ɗo won ganndal kadi suuɗii toon. So en njawtii toon, en payii to wayluɓe. ɓayluɓe hannde ina mbiyee eh ! Kono noon ina anndaa hono ko Aamadu Hampaate Bah wiyi : « Baylo hula haa aña » So a hulii huunde haa a hulii, ɓernde hulii hulii, a añtat ɗum, ɗum ko kulol. Hol ko waɗi noon? kamɓe ne eɓe nokki e ganndal. Ganndal mawngal ngal Geno ina totti ɓe, eɓe ƴetti heen… Kanko maabo oo noon e ko haalaa, ko Aamadu Hampaate Bah en mbiyi, ko kanko woni cubballo.
Hol no o wontiri cubballo?
Ɓe mbiyi ko cuballo wonti maabo, ɓee mbiyi ko maabo wonti cuballo! Hol ko addi ɗum? Addi ɗum ko nde ɓe njahata, kamɓe tan ɗiɗo jiiduɓe yumma e baaba. Ɓe ngari, eɓe ɗomɗi, eɓe njaroya. Ɓe njahi ha ɓe paandii maayo, miñiraaɗo o seli koyɗe, nde selnoo koyɗe Alla holli ɗum jinne gooto. Jinne oo ina saña, jaggi mo. Oya darii ko juuti yiyaani mo, haaɓii, yiylii yiiytaani. Kañum fayi maayo. Kañum nde yettii maayo nde, tawi ɗoon debbo joom jubbi keewɗi kañum ne. O jooɗi, o yari haa o gasni. Oon wiyi mo : « waɗii duuɓi nanngam (mi yejjitii duuɓi ɗi) alaa jippiiɗo ɗo ina yara. Miin so neɗɗo yarii e am mi weltoto. Mi duwani-maa ma » , o jaggi mo, fooɗi mo nder, mutni mo nder maayo. Nde o suppitii, o yaltidi e ganndal. Ɗoo jooni yimɓe ɓee mbiyi ko kamɓe ɗiɗo njidi yumma e baaba. Kono noon ina wiyee ganndal dow, ganndal ooɗoo maabo, e ganndal oya too gonɗo nder maayo, gannde maɓɓe ɗiɗi tammbii Aduna oo.
Ɗum waɗi e gannde, kamɓe annduɓe meeɗen, miñiraaɗo o heddiima to cañoowo dow to, mawniraaɗo o jippiima ina yara. Alla yaltinii gooto e tagoore mum e maayo he, debbojuutɗo jubbi, heewɗo jubbi, mo wonaa boɗeejo, ko o ɓaleejo, ko o daɓɓo, omo heddii ɓalndu mehru, o feeñanii mo haa e enɗi hee… Caggal nde ɓe ngasni janngude, ɓe njiytondiri, ɓe njokki laawol maɓɓe. Ko ɗum waɗi wiyeede gannde men keewɗe ko maabo e cubballo njogii ɗum.
Ɗahiiru Sih, porfeseer
