Ko laaɓal woni coktirgal njuulu, ɗum woni sarɗi mo njuuiu sellataa gaagaa mum. Ko ɗum waɗi annduɓe ardinde jannginde ñawooje jowitiiɗe e laaɓal ko adii ñaawooje njuulu. Ɗuum noon banndiraaɓe juulɓe tedduɓe, mbaɗten hakkillaaji men e laaɓal, ko ɗum woni ko nafata en. Ngam ene anndaa ko laaɓal woni yumma cellal. Laaɓal fawii ko e dow geɗe ɗiɗi: laaɓal nder e laaɓal boowal. Laaɓal fawii ko ɓernde, laɓɓinta ɓernde ɗuum ko liimanaagal, e soccude ɓernde safrude ñawuuji mum, ko wayi no: waɗde haa yiyee, e wonde ñohoowo maantiniiɗo, wonde gañam leño, naafigaagal, mawnikinaare ekn…
Laaɓal boowal ko pecce ɗiɗi: laaɓal aada e laaɓal diine, (ɗum woni sariya). Laaɓal aada ko ittude tuundi e soɓeeji gonɗi e ɓalndu e comci e nokku mum, e ñaamde mum no aada siforii fof, e no yiɗiri fof. Laaɓal sariya noon ko ñaawoore laaɓal jowitiingal e ɓalndu kellifaaɗo, comcol e nokku mum, ngam timminde dewal Alla, tawa ko e mbaydi keeriindi, e sarɗiyeeji muuɗum, wonaa ndiyam fof laɓɓinirtee, wonaa kadi no njiɗir-ɗaa walla nde njiɗ-ɗaa fof. Laaɓal laawɗiniraa e lislaam ko ngam teddinde juulɗo haa wona timmorgal, tiitoonde laaɓal ɓernde, ko ɗum woni cuɗaari ndi Alla yiɗi ndii. Alla toowɗo o wiyi : “eehey mon ɓiɓɓe Aadama, ƴettee cuɗaari saanga kala juulde”. O wiyi kadi “Alla ina yiɗi tuubooɓe, omo yiɗi laaɓooɓe”. Tuubooɓe ko laɓɓinooɓe ɓerɗe mum en e golle mum en, laaɓooɓe ko timminooɓe njuulu mum en, suuɗooɓe dewe mum en Alla. Nelaaɗo Alla (JKM) wiyi : “laaɓal ko e goongɗinde Alla jeyaa”, o wiyi kadi: “laaɓal ko feccere liimanaagal”.
Sarɗiyeeji laaɓal:
– sarɗiyeeji baɗɗogol laaɓal
– sarɗiyeeji cellugol laaɓal
– sarɗiyeeji baɗɗogol e cellugol fof
Ngadanndi : sarɗiyeeji baɗɗogol: ɗiin ngoni ɗi mbaɗɗaaki kellifaaɗo woodnude ɗum, jolat tan, ko wayi no: kellifuya. Laaɓal waɗɗaaki cukalel, waɗɗii ko kellifaaɗo jontuɗo e duuɓi. kellifuya anndirtee ko gootel e geɗe joy garooje ɗe: 1. hoyɗitaade, woni waɗtude yiyde maniyyu. 2. fuɗde leebre (waare, naafɗe, faasko) 3. filayru, waɗtude yiyde ƴiiƴam so tawii ko suka debbo, walla wonde reedu. 4. yettaade duuɓi sappo e jeetati, so maale ɓennuɗe ɗee ngaraani. Ngam en mbiyiino waɗɗaaki cukalel, kono engel yamiree so ngel yettiima duuɓi jeeɗiɗi, ngel fiyree ɗuum so ngel dañii duuɓi sappo. Hono no njuulu nih. b) naatde waktu : so waktu yonaani laaɓal waɗɗaaki, sabu laaɓal jotondiri ko e yontude njuulu. ɓ) laaɓal: laaɓal waɗɗaaki mo hattanaani, fawaade e rafi walla tonngaade ekn. c) yananeede taƴre, walla sikkitaare e taƴre.
Geɗal ɗiɗmal ngal, sarɗiyeeji cellugol:h a) wonde juulɗo:teskaade ene waɗɗii keefeero nanɗo lislaam. Kono soowɗii sellataa, so wonaa o jaɓa alla b) waasde woodde e ko riiwondiri e laaɓal, ko wayi no calligintooɗo ene teɓɓita tare, walla loototooɗo laaɓal fiilayru, e ƴiiƴam arta nder heen.
ɓ) waasde woodde heɗɗaawo e ɓalndu, tawa ina haɗa ndiyam yettaade nduu, to salligi to lootngal.
Geɗal tataɓal ngal : sarɗiyeejji baɗɗogol e cellugol. a)-ŋakkere hakkille: laaɓal waɗɗaaki kaangaaɗo tee sellataa hay soo waɗii. b)-yettaade noddaango lislaam: keefeero mo noddandu lislaam yettaaki, waɗɗaaki mo laaɓal tee hay soo waɗii ɗum sellataa. ɓ)-dartaade ƴiiƴam ɓesngu e fiilayru: laaɓal waɗɗaaki debbo ɓesɗo walla piiliiɗo, tee hay soo waɗii sellataa.
Ndiyam laaɓɗam:
Ardii e geɗe laaɓal ko ndiyam laaɓɗam, hol ko woni ndiyam laaɓɗam, ittojam ñaawoore soɓe, ɓamtojam taƴre haɗnoonde dewal Alla ? Ndiyam laɓɓinoojjam ko mbaydiiji ɗiɗi: 1. ko ndiyam mbellitii-ɗam, ɗam waylaaki to mbaydi majjam, walla to dakmeeki e henndu majjjam, ko wayi no ndiyam toɓo walla caaɗli walla boyli e cewle, walla marmalle e galasuuji caayɗi. 2-ndiyam mbayloriiɗam ko hoddi e mum, ko waawaa seertude e muuɗum, ko wayi no: a-ndiyam mayo geeƴ: arii to hadiis Abii hurayrata wonde gorko gooto wiyii no: nelaaɗo (JKM) minen a min njola e mayo min nawora dihal seeɗe (mbelɗam) so min calliginiima heen min maaya ɗomka, mbele a min mbaawi salligaade ndiyam maayo geeƴ ɗam ? Nelaaɗo (JKM) wiyi: “ko ndiyam maayo woni laabɗam dagii jiiba mum”. b) ndiyam mbaylori ɗam
Jibriil Muusaa Joop
