En meeɗaano sikkitaade wonde ɗemɗe Afrik ko ɗemɗe ganndal no ɗemɗe keddiiɗe ɗee fof nii, sibu, ɗoo e Muritani ɗe koolkisanooma e jaŋde lesre, tee denndaangal ɓetooji baɗanooɗi kollitii juumtugol ndeen jaŋde e ɗemɗe ngenndiije. Kono, wonande gannde toowɗe, haa arti noon e hiisa toowɗo, hono ganndal ɓurngal luggiɗde e mettude faamde, hay so tawii eɗen nganndunoo ina aaɓnoo, en cuwaano tawo yiyde ɗum, tee heewɓe ina cikkitinoo gaaɓnogol majjum.
Yo ɓe ceertu e oon sikki. Muhammadu Faliilu Sih yowtanii en ndeen yowre e nder deftere mum “Binndanɗe hiisiyankooje”. Ɗeen binndanɗe noon ko binndanɗe hiisa ɓurɗo toowde, woni yumma mum gannde siyaas kala, ɗum noon, eɗen mbaawi wiyde ko daliilu kaaɗtudi wonde ɗemɗe men, wonde Pulaar, ina waawi loowde gannde fof.
Faandaare Muhammadu Faliilu Sih e ndee deftere ko “weeɓnude ganndal hiisiwal (matematik)” e “wallitde jaŋde ganndal hiisiwal”. Ɗuum woni ko o holliti nde o ari tawtoreede yeewtere waɗnoonde to Ndakaaru yowitiinde e “peelelaagal ɗemɗe Afriknaaje to bannge cifagol no geɗel newnowel margol ganndal : yeru e Pulaar”. Wonaa firo kono ko fulo, woni waɗtude ganndal ngal e Pulaar. E nder ngaal gollal o ɓuri huutoraade ko cañu ngu ɗemɗe men keerorii, haa arti noon e Pulaar, so wonde ɗum en “ɗemɗe pelleeje”, beeɓtinooje cifagol mbaadi “ɓalliiri” geɗe inneteeɗe e ganndal ɗee.
E Pulaar, kala helmere jeyaa ko e fedde, tee ina hasii tawa ko fawaade e keertine ɓalliije walla e mbaadi geɗal joopangal ngal. Yeru, kala helmere jeyaande e fedde “nde” joopii ko huunde murliɗnde, kala ko jeyaa e fedde “ngol” joopii ko huunde juutnde : “ɗumɗoo noon maa newnu paamgol miijanɗe hiisiweeje”, e wiyde Muhammadu Faliilu Sih. Bookara Aamadu Bah
Tonngol deftere ndee
Ndee deftere loowi ko binndanɗe hiisiwe dowrowe. Nde jubbi ko e diiñorɗe silo hiisiwo dowrowo, ko wayi no kuuɓe, juɓɓe, joofgol, ɓetirɗe, pajirɗe, kuɓeyankiwal, potindire, juɓɓuɗe ciifiiɗe, ranngaaji, ekn… Nde yaakorii ko hollude janngoowo nde oo, huunde e kabirɗe siloyanke hiisiwal yowi e dow kaggu mum, woni kabirɗe ɗe oon gollortoo, woni jiyirɗe oon huwtortoo e tayko, e ɓeto, e tonngol won e sifaaji won e fiyakuuji. Nde sañiraa ko yo nde gollin janngoowo oo, so oon dartorii ko faamde nde. Ko ɗum waɗi, so hawrii e tiiɗnaare oon janngoowo, ma o gasnirnde e faamaamuya semmbuka loowdi ndii. Muhammadu.F.Sih
Hol Muhammadu Faliilu Sih
Muhammadu Faliilu Sih jibinaa ko Beelinaaɓe, to Boosoya. Beelinaaɓe heedi ko sara Kayhayɗi, to Moritani. Muhammadu Faliilu Sih janngi jaŋde lesre ndee ko Beelinaaɓe, hakkundeere ndee ko Kayhayɗi, rowrowre ndee ko leydi Faransi. O fannorii ko Hiisiwal, teeŋti e silo hiisiwo, silo yumtungo potindire ceerte keeriiɗe.
M. F. Sih ko kaɓantooɗo ƴellitaare ɗemɗe afrikeeje. Omo dartorii wonnde ɓamtaare Afrik rewata ko e huwtoraade ɗum ɗemɗe mum. Omo fiɓi wonnde ko leeltini duunde Afrik fof ko ɓitteede ɗemɗe mum. Omo haɓa e ubbitde faayidaaji coomiiɗi e ɗemngal Pulaar, dallinnde mbaawka ngaal ɗemngal gollaade gannde toowɗe kese. O heɓii hollude teskuyaaji dallinooji ɓural ɗemɗe afrikeeje e jaŋtagol gannde, ɗum woni ko e cuuɓndam ɗam pellinagol majje saabii. O winndii deftere hiisiwal dowrowal loownde won e senngooji hiisiwi ceeɓɗi. Rewrankoore, saño kuuɓe, juɓɓe, saño ɓeto, fajoyankiwal, juɓɓuɗe ciifiiɗe, potindire ceertal, ekn… Ɗii fof ko diiñorɗi ngam faamde won e fiyakuuji ɓalliwi, gila e ɓosgal kuuje haa e cifagol won e fiyakuuji cuuɗiiɗi.
Ndeen deftere wiyatee ko « Binndanɗe hiisankooje ». Nde yalti ko ñalnde 7 colte (feebariyee) 2016, to muulirdu “Papyrus Afrique” ndu Seydu Nuuru Njaay to Ndakaaru. Nde winndaa ko e ɗemngal Pulaar.
Yarlitanaade banndum
To leydi Amerik, jannginoowo gooto yoɓanii almudɓe mum noogaas e njeegomo (26) yahrooɓe tawo e jaŋde gaggaaji, denndaangal fere duuɓi 4 jaŋde to duɗal jaaɓi-haaɗtirde, mbele janngo mbaawa jokkude jaŋde mum en, tee ko fereeji ɗii kala. Omo waawnoo soodde geɗe goɗɗe ngam weytoraade no yimɓe fof mbaɗata nii, kono o suɓii ko ɗawde hoore makko oon mbelemma ngam wallude ɓee sukaaɓe. Waɗi noon kadi ko to Amerik fere jaŋde ina keewi sibu ko hedde 55 000 $US (hedde 18 miliyoŋ ugiyya) hitaande kala wonande almuudo gooto. So a hiisiima ina wonoya hedde 70 miliyoŋ wonande duuɓi nay jaŋde almuudo gooto kala. Wonande almudɓe 26 ɓee, ko fotde miliyaaruuji ɗiɗi ugiyya oo gorko yoɓani sukaaɓe ɓee. Eɗen nganndi, jaraa haala, ɗumɗoo wonaa huunde weeɓnde. Yo Alla yoɓ mo ɗee golle moƴƴe.
Bookara Aamadu Bah
Fulfulde
Ɗemngal Fulfulde (Pulaar) ngal no haalee e leyɗe keewɗe e Afirik. Ɗemngal ngal jeyaa ko e suudu ɗemɗe Hiirnaange Atlantik, jeyaandu kañum ne e suudu ɗemɗe afiriknaaje ɓurndu yaajde, wiyeteendu Suudu Niiser-Konngo. Ɗemɗe goɗɗe ina njeyaa e mayru, ko wayi no Seereer e Wolof. E ɗeeɗoo ɗemɗe ɗiɗi noon, ko ɗemngal Seereer ngal fof ɓuri ɓallade Pulaar.
Caltuɗe : Pulaar ina jogii ngaddinaaji keewɗi, pawiiɗi e nokkuuji, woni pecce caltuɗe (Ƴeew natal ngal).
