Ndeke ina waɗɗii Muritaninaaɓe yeewtidde e teeyre ɗee ɗoo geɗe. Jillondiral ɓesngu Muritani haaɗaani tan e nder tirbiiji e leƴƴi, ngal diwtii ɗoon sibu ngal taccii keeri. Geɗe keewɗe daartol ina ceedtoo ɗum: ine heen dewgal hakkunde Jommbot Mbooc laamɗo Waalo e Emiir Tararsa. Paul Marty hollitii e deftere winndi, tiitoriinde » les Tribus Maures et I’Islam » (1920), wonde ma a taw hoɗi e geejegol (Semaama) hee tan ko Tukuloor en е Hardaneeɓe-Safalɓe. Ɓeen ngonaa eggiyankooɓe, hay so tawii noon aɓe koɗa e tillisaaji e saraaji seeno. O wiyi kadi, e sahaaji ɓennuɗi, leƴƴi goɗɗi koɗiino e Semaama hee :
Jolfuɓe : Ina sikkaa, e yonta hakkundeejo oo, ko rewo ɗoon ɓe koɗnoo, hade fulɓe bahbahɓe e tirbiiji safalɓe duñde ɓe, ɓe telloyoo daande maayo.
Seereraaɓe : ɓe ngoniino e nokku hee e won oon sahaa. Gure ɓooyde keewɗe inniraa ko inɗe Seereer. Seereraaɓe kadi ƴooñaa haa keedti ootoo bannge maayo. Ɗii ɗoo leƴƴi kala meeɗiino hoɗde e leydi hee tigi rigi, haa yettoyii Tagante. Ɗi njalti ndi walla ɗi costi ɗo ɗi koɗnoo ɗoo, caggal gargol fulɓe ummoriiɓe Maasina, caggal ɗum deeniyankooɓe ummoriiɓe Fuuta. E wiyde Marty, Tukuloor en njalti ko e jillondiral ɗii ɗoo leƴƴi kala (hello 292). Ko dillere Lislaam teeminannde 18ɓiire wootiɗini leñol ngol to bannge diine. Ngu ɓeydii tiiɗɗe kadi e kareeli baɗdetenooɗi e heediiɓe, haa arti noon e tirbiiji safalɓe ɗi meeɗaa seerde e ruggude e duppude e dahde yimɓe daande maayo, ngam macciɗinde ɗum en (hello 292). Kono wonaa hare tan wonnoo hakkunde tukuloor en e tirbiji safalɓe.
Gaa gaa jillondiral leƴƴi ɗii e naatnaatondiral mum en, Lislaam njokkondirii ɗi no feewi, haa ko gootol e majji kala ina jogii seerenɓe mum, ɓe tuugnii e nder leñol goɗngol ngol. Yeru mum ko Seeku Aamadu jibinaaɗo e hitaande 1867 to Segu ɗo baaba mum siiñtunoo caggal Alhajji Umar Taal, ko ɗoo fuɗɗii janngude sariya hade mum jokkoyde jangde. Ganndal Diine to Nooroе Kolomina e timminirde nehdi mum e ganndal mum to Hariis Wul Maham mo Iddaab Lehsan en. “ Ko o ganndo mawɗo ko fayti e Gannde Aarabaagal e Lislaam. Ko o ƴoƴdo, udditiiɗo, jankiniiɗo, nawduɗo ganndal luggal sariya e aadaaji nokkuyankooji kam e aadaaji safalɓe e aadaaji fulɓe. Omo haayanaa waawde maslude hakkunde nafooje yimɓe fof.
Omo jogii tiiɗndi no feewi, haa e nder safalɓe. “ So luural jolii hakkunde eggiyankooɓe ɓee e tukulooren, yimɓe fof keddotoo ko e konngol o taƴi ngol (hello 293) ”. “ Heewii nde safalɓe Taraarsa e Barakna e Gorgol cuɓii mo yo o won ñaawoowo dowrowo. Tiiɗndi o joginoo ndii addani mo waawde faabaade Yahyaa Kan mawɗo Yirlaaɓe heɓɓiyaaɓe e mooɓgol sagataaɓe ”. » Ahmadu Saako heɓi wirdu ko e Muhammed Faal mo Dawaali Taraarsa en, waɗaa moqadɗam Seek Saaleh el Mekki, ko e 1890 « .
Sara Eeleega eɗen mbaawi sooynaade (no safalɓe mbiyata huunde e nokkuuji, tawi ko inɗe nokkuuji ɗii Pulaar) :
- Kedeyaat Ardoban (kaaƴon Arɗoban (laamɗo pullo)) ;
- Gelle Nguri woni galle ngaari e puląar (hello 22) ;
- Lekki mbabba (ɗoo alaa ko waɗtetee heen) ;
- Jokke tuuba
- Asha norwa (ngaska norwa) ;
- Beyla naro (beeli maaro)
Ender Tagant eɗen tawa heen :
- Caafol kosam,
- Gini (Giini : Giini wonnoo laamorgo fulɓe jaawɓe ngo safalɓe mbiyata nooIdaaji. Ine wiyee wonde sari ngal ɗoo dental ko njanguuji konuuji Koli Tengella. Idegmolleen wonɓe e nokku hee hannde, ina keewi wiyde ina njiidi e fulɓe.
- Buur (laamɗo e ɗemngal wolof) bannge hirnaange worgo Eeleega, walla hedde capanɗe tati kiloomeeteer hakkunde mum e Podoor, saraaji geejegol Semaama, hakkunde Regba e Legjet yowitinoo ko e Laamu Jolof. Ina sikkaa tan itti ndii nijiimaandi jolfuɓe ko deeniyankooɓe (e gardagól Koli Tengella) (hello 23). Ina waɗi kadi nokkuuji ɗi safalɓe keerorii : Toomiyaat, Selket Wees, Elbe el Kasra, Tin yefda, Rag Tamaraat, Jiigri, Rag el Sasi, El Farlaa, El Kayr fiihi, Genitaan, Tishiit, Waadaan. So artii e nokkuuji gaadanteeji Tagant, Umar Bah wiyi : hoɗnoo e Saahal Muritani hade mum wontude moraande e naatgol Almoraabid en ko ɓaleeɓe. Ina jangtee wonde ko soninkooɓe walla fulɓe mbari Abaabakr ben Amar, gooto e joŋŋeeɓe Maali, hakkunde Tiisiksa e Bumdeyde, nder Tagant ”. (hello 26). “ Eɗen teskoo wonde hemere Taagant ko safatoore bonniti ɗoon Cehe Genne (gaññeeje ɓooyde)… “ E wiyde Siree Abbaas, ko ɗoon Laamu Jah Oogo en fuɗɗorii hade mum en tellaaɗe faade Senegaal, ina sikkaa, hedde teem IXɓiire ” (hello 26). “ To bannge goɗɗo, ganndal inɗe nokkuuji, ina addana en miijaade wonde ko leƴƴi ɓaleeji, tawi ko fulɓe, koɗnoo walla kam ndewiino e Tagante e Barakna. Seede mum ko kelme ɗe alaa fof ko pirti e safatoore, tawi noon maanaa mum en e Pulaar ina laaɓti, yeru :
- Addu kalumbam (ndiyam lawyuɗam gawri cottaandi),
- Belingaar : beeli ñaarɗi ; -El idaar : elb firata e safatore ko tulde ceenal, Idaar ko innde laamɗo pullo meeɗnooɗo wonde e nokku hee e sahaa mo anndaaka (hello 26).
- Eri Yaara : ina gasa tawa ko Ari Yara bonnitaa ɗoo. Ndee innde joopii ko sewnde wonde to Tagant, hakkunde Tiisit e Tiisiksa (hello 27).
- Gaarawol : ko sewnde wonde hakkunde Misriyya e Juk, ladnde hakkunde kaaƴe, juutnde haa nanndi e gaarawol.
- Gneygira : E safatoore, ɗum firti ko Gangara (sarakulle e safatoore) tokooso (hello 28). Gaa gaa jeddi jowitiiɗi e idagol ngol leñol walla goɗngol leydi Muritani hoɗde e diiwanuuji leydi ndii.
Won goonga mo yeddotaako, oon goonga ko “ ɓesngu Muritani ko njillungu, naatnaatondirngu, tee, ɗuum ina foti teskeede, tabitiniree kuule sariya leydi ndii. Ɗuum ina waawi wonirde laawɗingol denndaangal ɗemɗe men ngenndiije. Nii woni farlinee e sukaaɓe Muritaninaaɓe kala, janngude ɗemngal ngenndiwal goɗngal ngal suɓii, gaa gaa ɗemngal mum ngal muuyni. Yanti heen, Muritani ina foti heɓtude darnde mum, so jokkorgal hakkunde Afrik hirnaange e Magreb, hakkunde Haɓɓere Arab (ligue) e Dental Afrik (UA). Eɗen cikki kadi, e nder ɗuum, so sahaa mum heedii, Muritani ina foti naattuɗee CEDEAO.
Nuwaasoot, ñalnde 1 oktoobar 2012
Seek Mammadu Kan
Ƴogaa ko e Le Rénovateur
Fulo : Bookara Aamadu Bah
