Nder yimre am nde tiitoonde “Ko mi ɗemngal”, ɗo ngonkinii-mi ɗemngal, mbele ngal walna nder kojomol am sifaaji maggal teeŋtuɗi haa ngal fuccitoo e sawtooji oolooji to nder guufguufɗe hundoko am, mi heɓiino heen wiyde “Mi firan ma dirtal Brown, maa haljere saɗtunde nder ndiyam ɗaaniɗam”. Artude mi hande e faccirde ngol konngol, sowtude ngol haa feññina ganndal luggiɗngal coomingal heen ko fartaŋŋe gonnduɗo e seyaare lobbere.
Holno haljere woodirta nder ndiyam ɗaaninam, ɗo cohirɗe men ceedotoo deeƴre fakitnde siforaande ɗoyngol? No ndeen haljere woodirta nii saka saɗta? Mi bismiima on e aduna goɗɗo, aduna pamarmbiño (monde microscopique) mo yitere seeɓataa haa leƴƴoo, noforu welataa haa eja; ko hakkille tan ñeeñɗata haa feññina, aawtoo nder luggere niɓɓe, fiyakuuji mum ɓurɗi maanojinde.
So mi wii dirtal Brownewal, mi haala foobre ganndal ngal teemedannde e feccere ɓamti, ƴelliti les coobagol cente yontaaji wiɗtiweeɓe saasɓe; gila iwdi mum to puɗiwal, haa wirtannde mum to kemitiwal, haa ara e woofannde mum to ɓalliwal, ko adii nde ina raaŋana mbalndi mum hiisiyankoori hollitoori, e ko ɓuri yaajde, wonde ndee-ɗoo ferɓitannde sewlo ko luggitɗnde siinde, diiñornde no seeɗa e geɗe gannde mbaawi wonirde calɗi tammbotooɗi fiyakuuji ceertuɗi ŋari e mahoodi. Ko hono noon, dirtal brownewal woniri kuutorgal teskinngal nder dallingol goodgol mittere caggol nde Albert Einstein, e hit. 1905, winndi heen biɗtol teskinngol kiisotoongol sifaa dirtal ngal e rokkude ñoggal pattamlamal ngal hiisa mum waawata hoolkisaade miijanteeri mittiyankeeri (théorie atomique). Smoluchovski, tawa tintondiraano e Einstein, heɓiino kam-ne yiytude hono ngal-ɗoon ñoggal. Ɓetooji Jean Perrin ɗownoo e hit 1909 dow ɗee ñogge keɓii kisa ɓaŋŋinde no ɓuri laaɓtirde goodgol mitte e hiisoraade ñiiɓngal Avogadro, ko ɗum rokkata mo njeenaari Nobel e hit. 1926. Hayso hannde en njaajnotaako he daartol catingol ɓamto oo-ɗoo fiyaaku mo kaalaten, eɗen mbaawi kam teskaade wonde ngon-ɗen ɗoo ko e mbunndi ganndal to senngooji keewɗi pottiti. En njayniima lewlawal dow caltiri ɓalliweeri-kemetiweeri ndii, kono so en eewniima Louis Bachelier e golle mum ɗe hit 1900 dow ngal-ɗoo dirtal ngam sifaade kuule jeereeji koppereeji (marches financiers) ma en ngaratno heen e caltiri koppereweeri. Haa jooni noon, caltiri maamaari ndii feeñoyta ko sahnga nde Paul Langevin naatoyta dingiral ngam winnditaade miijanteeri Einstein nder tafngo heso ɓurngo doolnude; so Wiener e Levy ngarii, ɓe jaŋtoo dirtal ngal no ngoodateeri hiisaweeri jeytiindi kala ñisaari: hiisa hasriwa nana ɗoon fukee. Haralde saasnde ina aroya: Ito, Doeblin, Feynman, Kac, ngam tan jubbude e mayre, maa lewto, ngaafa he dingiral hee ɓowle ɓamtiiɗe.
Kono kadi, so mi haalii dirtal brownewal, mi jaŋtoo ɗoon jaadiiɗo am mo cooru-mi korsa, mo aaf-mi miijorgal, mo ngaawtortoo-mi dallinaaɗe kese, mi ñaawndira ɗum gaggaaji nder wiɗtooji am potindire calte keeriiɗe, teeŋti noon so ɗe ngonii pattampekkore (surcritiques) gaanndaaɗe.
Ndeen noon hol ko woni dirtal Brownewal ? Ko ɓosol kittungol lottanɗe e mbuɓɓooru ngol fecereere waɗata nder boowal molle kaangaaɗe, ɓuƴotooɗe ɗe arantaa ɗumen dartaade hay laawol gootol, peɗɗooje peɗɗe keñiiɗe, jokkuɗe yahde ɗe ngalaa to payi ! Caggal ɗee binndanɗe, maa taroowo anndu ndiyam ɗaaniɗam meeɗaa ɓurde ɗoon finde e jirwude ; wonde, kisa, gite men jiyooje ɗoon ɗoyngol ɗee, meeɗaa ɓurde ɗoon ɗaanaade maa wumde. Kono kadi, ma en paam mahdi ñisaari (matiere) ɓurndi seeɓde; ngannden ñeeñe dewaaɗe haa ngaal ganndal maraa. Ma en njiy kuutarogol dirtal ngal nder kopperiwal (finance), ngannden kadi mbaydi maggal hiisiwal udditoori e ko ngal woni e jaati koo, nata yeeso maggal heew-ittiro ngoo.
Muhammadu Faalil Sih, (Pullo Gaynaako)
17 Colte 2023
