E nder ñaawooje laaɓal ene hatojini laaɓtinde, hol e geɗe ɗe lislaam teskii ko laaɓɗe, e ɗe teskii ko soɓe, sabu kala ko woni heen soɓe juuldetaake, naatnetaake jamaa, ñaametaake.
Geɗe laaɓɗe:
- Ko maayi tawi alaa ƴiiƴam ko wayi no teŋke korndolli, jahe ekn… ɗeeɗoo geɗe ko laaɓɗe e nder koye mumen, ɗum waɗi so ɗe njanii e huunde soɓirtaa sabu muuɗum.
- Daabeeji maaje ko wayi no liɗɗi e kala ko wuuri e nder maayo soɓataa, jiibataa fotii ko ko waraa walla tawaa ko ene maayi. Almaami Malik yahri ko hay so ene ɓooya e dow njoorndi jiibata ko wayi no nooroo walla faabru.
- Kala daabaa kirsaaɗo walla baraaɗo foti ko dagiiɗo ñaamde (nay e gelooɗi, ndammiri walla lelli…) walla ko ko añaa ñaameede harmaani ko wayi no (barooɗe, ciwɗi…). Almaami Maalik yahri ko añeede ñaamde teewu barooɗe e kala daddooje, kono huutoraade nguru mum kam añaaka. Arii to deftere Almudawwana (juulde e guri barooɗe walla ɓoornaade ɗum bonaani so tawii ɗe kirsaa ma). Ko noon ne nguru puccu so hirsaama kono nguru mbabba wuro walla mbabba tugal hay so hirsaama laaɓataa. Ko soɓe.
- Ɓiɗɗo jaltuɗo e reedu daabaa kirsaaɗo ene laaɓi jiibataa, arii to risaala: “kirse ko woni e reedu ko kirse yumma mum, so tawii kay tagoode mum timmii, fuɗii leeɓre”. Abu Dawooda e Abuu ƴaala kabrii wonde Nelaaɗo (J.K.M) wiyi: “kirse ko woni e reedu ko kirse yumma mum”.
- Kala ko taƴaa e ko wuuri tawi ɗoofaaka haa ƴiiƴam yalti ene laaɓi tawa hesa walla hela ko wayi no segene, allaadu, teefe jawdi (sukundu mum), cate sige. Hay so noon daabaa mo ɗum ittaa e mum oo ko karmuɗo ñaamde ko wayi no mbabba tugal walla rawaandu.
- Ɓalndu kala huunde nde alaa fittaandu ko ko laaɓi foti ko ko renti walla ko ko saayi walla ko ko taayi, fof ene laaɓi so wonaa heen ko wirnata hakkille ko wayi o sangara ; ko heewi heen e ko famɗi heen foti.
- Kala ko wuuri foti ko e njoorndi hoɗi walla ko e ndiyam hay so rawaandu walla mbabba tugal, walla jibinaa ko e soɓe ko wayi no gilɗi e kala ko yalti e muuɗum (gonɗi, warñeende, joodi, ñitte…) fof ene laaɓi, so wonaa ko nanndi e ɓoccoonde so ñolii.
- Jaañtce e bordooɗe e bawle jaltuɗe e daabaa dagiiɗo ñaamde ene laaɓi so wonaa daabaa ñaamoowo soɓe ko wayi no focco gertooɗe ñaamooje soɓe.
- Tuure walla wolƴere so waylaaki haa luuɓi ene laaɓi.
- Ƴiiƴam njaltojam e teew ko hirsaa walla njuppotoo ɗam e ɓernde, walla e ɗaɗi mum ene laaɓi hay so yuppiima e maaɗa haa heewii waɗɗaaki ma lootde ɗum kono ene yiɗaa tan sabu ko tuundi, kono ƴiiƴam barmannde ko wuuri walla puufojam saanga kirsugol, ɗaam ko soɓe.
- Ko fuɗi e soɓe walla ko yarnirtee soɓe ene laaɓi so tawii soɓe takkiima e puɗi ñaameteeɗi yo loote hade mum ñaameede.
- Sanngara so suyii walla fenndiima nattii manndilde laaɓii kañjum e genndukaawel mum fof. 13) Ɓalndu aadee fof ko ko laaɓi juulɗo e keefeero fof, foti ko e nguurndam walla e maayde mum, e kala ko yalti e mum ene laaɓi -warnjeende, tuute, kaakte, ñitte, kosam… – so wonaa jalte e taare, e ƴiiƴam mum. Arii to Mudawwana (kosam debbo to nguurndam e maayde mum foti) ; anduɓe mbiyi: so cukalel ladii muynii e enndu debbo maayɗo, o wontii ɓiɗɗo muynam.
- Nguru jiiba so ñobbaama ene luuraa e nder laawol Almaami Maalik, mate ko soɓe huutortaake walla wonaa soɓe ene naftoree. Ceerno Ibn Rushdin wiyi: “keeweendi annduɓe njahri ko nguru jiiba ene laaɓira ñobbeede, sabu tuugnaade e hadisaaji celluɗi garɗi heen …” ko ɗum kadi ceerno Ibnu wahbin yahri. Arii to Mudawwana wonde Almaami Maalik wiyi: “yooɗaani mi juulde e dow nguru jiiba hay so ñobbaama” kono o harminaani. Ene jeyaa e hadisaaji garɗi heen Nelaaɗo (J.K.M) wiyi: ñobbugol guri jiiba laɓɓinii ɗum en”, o wiyi kadi: “so nguru ñobbaama laaɓii”. Yahruɓe ene añaa ɓe pawii ko e hadiis Abdullaahi Ibnu Akiim biyɗo: “Nelaaɗo Alla (J.K.M) winndiino min : hoto naftoroɗee e jiiba nguru walla ɗaɗi mum”. Ibnu Rushdin wiyi: “hadiis Ibnu Akiim oo ene woɗɗi hadisaaji ɓennuɗi ɗii to semmbe e cellugol, ndeke o waawaa ɗi nuskude”, yanti heen kadi o wonaa daliilu e ko njeheten ko, sabu o haalaani so ñobbaama.
Geɗe coɓɗe:
1) Jiiba: kala daabaa mo ƴiiƴam dogata e mum tawi wuuri ko e njoorndi so maayii hirsaaka walla ɓoraaka walla raddaaka ko jiiba, jiiba noon ko soɓe, e kala ko yalti e muuɗum ko soɓe (warnjeende, gonɗi, joodi, njitte, ɓoccooɗe ekn…), Almaami Maalik wiyi: “ɓoccoonde yaltunde e jiiba ene leppi walla ene yoori ko soɓe tan”. Bamɗi tenɗi ene luuraa mate so maayii ko soɓe, teskaade ƴiiƴam mum ummii ko e neɗɗo, walla wonaa soɓe teskaade saɗde reentaade ɗum, kono buubi e ɓowɗi so maayii ngonaa soɓe teskaade ƴiiƴam majji ko ko naati tan, kono dogataa e nder ɓalli majji.
2) Kala ko taƴaa e daabaa guurɗo tawi ene waɗi nguurndam ene yahde e ƴiiƴam ko soɓe. Abuu Daawuuda e termisii kabrii wonde Nelaaɗo Alla (J.K.M) wiyi: “kala ko taƴaa e daabaa tawi ene wuuri ko jiiba”.
3) Ndiyam njaltirɗam bannge njogoram aadee walla daabaa karmuɗo teewu, ko wayi no ndiyam maniyyu e masiyyu e wadyu, ko famɗi heen e ko heewi heen fof ko soɓe yaafetaake:
- Maniyyu : ko ndiyam njaltojam e njogoram ngoraagu walla ndewaagu, ko ndiyam tekkuɗam ndampojam, so ɗam yaltii ko aldaa e dakamme walla dakamme ɗe aada yahraani, ko wayi no ŋaañogol, ndiyam ngulɗam, walla dimmbogol dow daabaa, ene bonna sallige ko soɓe maa ittee. Sinno yaltirnoo ko dakamme gaadoraaɗe ɗoon waɗɗii mo ko lootongal janaaba.
- Wadyu: ko ndiyam ndanejam moddu ɗam heewi yaltude ko caggal taaraade, ɗoom lootirtee ko hono no taare ni.
- ɓ) Masiyyu: ko ndiyam cewɗam yaltata ko saanga dakamme tokoose sabu fyindaare walla miijaade e ngeñdi walla softude njogoram ɗum so ene lootee ko njogoram fof lootatee wondude e anniyya wonaa no taare ni.
- Haadii: ko ndiyam njaltojam e debbo ŋarwuɗo ko adii nde o jibinta, ɗuum ne maa lootee kadi, bonnii sallige.
4) Huunde lerɓunde walla selbunde ko wayi no kosam ekn… so soɓe jillii ɗum tan soɓii, foti soɓe oo ko seeɗe walla omo heewi, ko dennduɗo walla ko deɓoowo. So tawii noon soɓe oo yannoo ko e huunde tiiɗnde, ko jaati soɓe oo tan huuytatee, ko heddii ko ene laaɓi. Ibnu Abbaas habrii wonde Sokna Maymuuna wiyi: Nelaaɗo (J.K.M) naamnanooma doommbru yanndu e nebam (penndi ɗam), o wiyi: “mberloɗee ndu, kuuyton saraaji mayru, ñaamon nebam mon”. Almaami Sahnuun wiyi: so wonaa tawa ndu ɓooyii ɗoon, ndeen fof rufete.
Tesko:
– Kala ko wiyaa ko soɓe yeeyetaake rokketaake huutortaake e dewe Alla walla e geɗe aada, so wonaa tawa soɓe o ene iwa ko wayi no yeeyde comcol baɗngol soɓe wonndude e fenñinde ko woni e maggol.
– Taare jaltuɗe e daabaa dagiiɗo ñaamde teewu mum, ene huutoree e safaara ekn… Almaami Maalik wiyi: « yiyaani yarde taare aadee ngam safroraade, kono baasi alaa kam e yarde bawle nay e ndammiri e gelooɗi, ngam safaara ».
– Ibnu Rushdin wiyi: “ene dagii huutoraade bawle e lootde barmande ekn … ene reenee e huutoraade soɓe e dow ɓalndu neɗɗo, yo o taw ene waawi looteede ko adii waktu juulde yonde ».
– Almaami Malik wiyi: « baasi alaa e safroraade kosam mbabba ».
– Kala ko soɓe jillondiri, natnaattondiri tawi seerndotaako ko wayi no nebam e kosam e ñeek, ñaametaake, yeeyetaake hutortaake e geɗe aada kono ceerno Lakhmii wiyi: so tawii ko e nebameeje ene naftoree e ko wonaa ñaamde wonaa yeeyde. Arii to Mudawwana:”so doombru mayii e njuumri walla nebam taayɗam, ɗum yeeyetaake ñaametaake, kono bonaani kam jaamnirde njuumri ndi ñaaki, e yaynoraade nebam ɗam tawa noon wonaa e jamaaji so wonaa tawa huɓɓetee ko boowal yaynoo nder jamaa”
– Ene jeyaa e geɗe jillooje soɓe tawa ceertataa: a) Ko defraa soɓe walla defdaa e soɓe ko wayi no teew, walla seytuun walla ɓoccooɗe ekn… b) Genndukaawel ciiɓotoongel ko waɗaa e mum ko wayi no loonde ekn…, so waɗaama soɓe deɓoowo, naatii e mahdi mum soɓii wontaa laaɓde, kono sinno soɓe o naatataano e mahdi ndi ko wayi no genndukaawel njamndi walla kiri, walla butel ɗuum so soɓe o rufaama lawƴaama tan laaɓii. Comci cukalel: ɓuri yahreede e laawol Almaami Malik ko teskaade comci sukaaɓe laaɓaani so wonaa heen ngol njananeɗaa ene laaɓi, kono ceerno Iyaad wiyi: wonde hadiis Umaamata
– ɓinngel Seynabu, taniraagel Nelaaɗo (J.K.M), ngel o ƴettannoo so o mo juula, ene faamee heen wonde comci sukaaɓe e ɓalli mum en nanngirtee ko ene laaɓi haa njananeɗen heen soɓe. Ceerno Ubbii wiya: ɗum dee yo o taw ko sukaaɓe galleeji ganndiraaɗi reentaade soɓe. Ceerno Ibnul Arabii e Ibnu Naajii njahri ko yo ɗi teske ɗi laaɓaani haa tabita laaɓal majji, sabu ƴettugol Nelaaɗo (J.K.M) umaamata e nder juulde fawii ko wonde yumma makko ene toppitinoo laaɓal makko ngam Nelaaɗo (J.K.M) ene ƴetta mo.
– Tuubaaji ɗi ɓe toppitaaki laaɓal ɓoornotoo nanngirtee ko laaɓaani juuldetaake so wonaa wuppee. Ndeke noon comci fiɗɗu njeeya (fuggu jaay) fotaani ɓoorneede tawa wuppaaka, sabu hay so en mbiyaani ko ɗi soɓe en nganndaa kam ɓoorninooɗo ɗi, ngam ko ɗum ɓuri hoyindaade to diine, ɓuri hiɓindaade to cellal. Ceerno Bun Umar Lih
