Wallifii ndeeɗoo deftere ko Yaayaa Mammadu Bah Nde winndaa ko e Nuwaasoot, ñalnde 18 mars 1979
Nafoore denɗiraagal ina heewi limotaako. Ina jeyaa e ko nafata : Jokkere enɗam : – hakkunde ɓesngu galle e ɓesnguujii; – hakkunde kinɗe, hakkunde leƴƴi, hakkunde leyɗeele, hakkunde laamɓe, hakkunde laamiiɓe e laamaaɓe, hakkunde rokkooɓe e rokkateeɓe ekn …
Njuɓɓundi e Nehdi : e nder ɓesngu, e nder kinɗe, e nder leñol, e nder leydi, Koonogol : ɓesngu, kinɗe, leñol, leydi,
Jokkere enɗam to ɓesngu : Denɗiraagal enɗam woni jiiduɓe kosam enndu. Ko ɗum waɗi, won ɓe denɗiraaɓe fof ina tiiɗa ko kaɓata, ina tiiɗa ko tikkondirta, hay so ɓe kaɓii, eɓe njaawa artondirde.
To Bannge kinɗe walla leñol : ko ɓesnguuji ngontata kinɗe, kinɗe ne so cariima ngonta leƴƴi. Aduna oo fuɗɗorinoo ko jiiduɓe yumma gooto e baaba. Kono nde ɓooynoo ɓesnguuji keewi mbinñinii, gootol heen fof joñidii e ko mum. Ɓee heen, allam yaalam, ngoɗɗotirii ko añde ɓe bonnude aada, añde ɓe hare, ɓee heen, ina waawi ko yiɗde ɓe eggude tan, njaha ngoppa ɓiɓɓe baaba mum en. So yahii haa ɓooyii, e caragol ngol dartaaki kañum e diƴaali leydi e ceekaali mum e caɗeele goɗɗe, Alla ɓuri anndude, yimɓe natta anndondirde. Woorti hoɗdiiɓe e resondirɓe.
To Leyɗeele: tawi ko goonga denɗiraagal ngal faafaani. Kono eɗen njiya pijirlooji (pukel walla fugu juuɗe walla koyɗe, sippiro yooɗngo walla sippiro hare) ina ɓeyda ɓallondirde hakkunde leyɗeele. Yeru : hakkunde Shiin e Amerik. So ɗuum yawtii laamɓe leyɗeele ɗiɗi so kawritii, so tawii ko ɓe denɗiraaɓe, eɓe mbaawi, eɗen mbaawi wiyde, eɓe poti faamondirde.
Laamɓe e laamaaɓe: Adan ɓe ɓee ina kuutoroo denɗiraagal ngam haa laamu maɓɓe ñiba takke, yaara yeeso, tawa alaa luutndiiɗo ɓe; Woɗɓe ɓeene ko haa ɓe ɓeydoo ɓallaade laamiiɓe ɓe, haa ɓe ɓeydoo suusde ɓe, mbele eɓe mbaawa humtude haajuuji maɓɓe.
Njuɓɓudi e nehdi: Taaniraaɓe men paamii law kala ko alaa njuɓɓudi e nehdi, hay so yahii ne, woɗɗoytaa. Ko ɗum tagi, taaniraaɗo men peertuɗo adanno en ndiiɗoo njuɓɓudi e nehdi, miijaade feere fof no ɓesngu mum wuurdata e no wuurnirta hakkunde mum e hoɗdiiɓe mum, waɗi ko fotnoo waɗde so hollirde en laawol tiiɗnaare e kisal. Ko e ngolɗoo juurnitagol addani denɗiraagal fecceede e pecce nay ma pabbi maggal ko nay:
Denɗiraagal enɗam : ko maggal woni jaarungal kosam no hakkunde neɗɗo e ɓiyi kaawo mum. Ngalɗoo denɗiraagal saali jaggetaake heen; joom mum en cemmbondirat. Yeru Ñalnde juulde taaske walla layya maa juulde koorka, semmbooɓe ɓe ina keewi wujde denɗiraaɓe maɓɓe nebam e koyde, maa wisde ɓe lati, walla addude huunde ko nde waawi wonde fof (butel nebam walla lacciri njoorndi to fulɓe). Ko baak oo tan yiylatee.
Denɗiraagal jettooje : Ngalɗoo denɗiraagal ɓuri mawnu, ɓuri yaajde e saraade e jattiiji fulɓe e to mbiy-mi en ngonii fof (so wonaa won seeɗa e nokkuuji). Eɗen mbaawi wiyde sinno wonaano jettooje, tawatnoo leƴƴi mbiy-mi en , no mbayi saraade e saaktaade ñenngaama, ngontii goɗɗum. Waɗi noon, diine Lislaam e diine Iisaa nde ngari, ɗi ngardi ko firtude aadaaji Afriknaaɓe. Yeddi fof ƴeewa inɗe men, enen wiyooɓe ko en juulɓe ɓe, e inɗe Afriknaaɓe wiyooɓe ko mashiyankooɓe.
Ngalɗoo denɗiraagal, joom mum en ko saali njaggondirta, kono ɓe cemmbondirtaa. Ko fulɓe mbiyata ko njonngu tuggi ko e maggel. Njonngu firti ko pirtuɗo aada fof maa tin won ko ustanii ɗum (ko kam hoore mum walla jawdi mum, walla ɓesngu mum ekn). Ina jeyaa e ko yooɗi e ndiiɗoo njuɓɓudi, ko yettoode heen wootere (denɗiraaɗo heen gooto) tan jaggata saali.
Yettoode fof ina jogii jaggoore saali, walla nde nde jaggata saali. Sinno yettoode fof ina waawnoo jaggude woɗnde nde saali, ndeen tawatnoo ko hareeji keewii, tawatnoo kadi ɗi mbarii denɗiraagal, ɗi kaɗii ngal yottaade en haa mbaawen jooɗaade ɗoo hannde eɗen ngal tinnda. – denɗiraagal kinɗe : ko maggal woni denɗiraagal gonngal hakkunde ɓesnguuji fulɓe.
Leñol so mawnii hono no leñol Pulaar mawniri nii, waɗtata, ko hoɗduɓe , e resondirooɓe, ɓurata wonde banndiraaɓe. Ɗum noon gila huunde wiyateende “jeyi” ari, kala hoɗduɓe njiidii kosam, ndenndi mbelemma e mette, mbaɗtata wiyde koye mum en ko ɓe leñol. Ɗuum e sikke am wonaa noon foti wiyeede. Fotnoo wiyeede ko hinnde kaari en. Yeru, hinnde yirlaaɓe, hinnde boosoyaaɓe, hinnde pammbinaaɓe, hinnde sannoraaɓe, winnde woɗaaɓe, hinnde yaalalɓe, hinnde Uururɓe, hinnde hontoraaɓe, hinnde fereyɓe, (eɓe mbiyee ferooɓe) hinnde bisnaaɓe, hinnde bakkarnaaɓe, hinnde jasarnaaɓe, ekn. Ko Ɗeeɗoo kinɗe fof ndenndata ngona leñol. Eɗen mbaawi wiyde leñol Fulɓe ko kinɗe feccorii.
Ngalɗoo denɗiraagal hakkunde kinɗe, hono no ndokkirnoo-mi yeru hakkunde maabuɓe e salsalɓe, hakkunde boosoyaaɓe e yirlaaɓe, hakkunde sannoraaɓe e pammbinaaɓe, hakkunde kaawelnaaɓe e joobɓe ekn, ko ngal denɗiraagal tiiɗngal. Saali ina jaggee e maggal; njonngu maggal ina heewi jaggude. So gooto heen waɗaama ko boni, so tawii ko tooñaaɗo, so wiyi : yo o njonngu jaggu, ɓuri heewde ko jaggat.
Denɗiraagal leƴƴi: Denɗiraagal hakkunde leƴƴi, ko njuɓɓudi ndi ngannduɗaa fayndaare mayre ko moƴƴinde koɗdigal hakkunde leƴƴi ɗi njiidaa pinal; ngam ustude hareeji. Yeru: denɗiraagal hakkunde Seererɓe e Haal Pulaar en. Mi haalaniino on hono Senngoor huutorinoo denɗiraagal ngal. Ngalɗoo denɗiraagal jaggondirtaa saali. Ko yano welngo tan foti wonde hakkunde joom mum en. Ngalɗo denɗiraagal ina waɗi ”njonngu”. Sikke alaa, banndiraaɓe, ngalɗoo denɗiraagal juɓɓinaangal hakkunde jiiduɓe, hoɗduɓe, eɓe nanondirtaa haala, ko ngal denɗiraagal keewngal ɓure to bannge, njuɓɓundi, nehdi, koɗdigal moƴƴal.
Tommbo-ɗee winndannde faynde
