Ngardiindi Mi yettii joomiraaɗo nde resndi mi yarlitaare winndude ndee deftere. Mboɗo jogii yaakaare e anniya nde deftere nde wallitta e faamaamuya ko feewti e ñawu mbiyeteengu SIDA. SIDA ko ñawu mboomoowu. Tee, kala nde ngu innaa, hakkilaaji fof ndoganta ko Afrik. ɓiɗtooɓe ina mbiya nii ko e nder Afrik SIDA fuɗɗii, kono tan hakkile am jaɓaaani ɗuum. Kono tan ɗoon ɓennaama. Sabu hannde, ko woni gonga mo en mbaawaa salaade, ko e nder Afrik ñawu ngu ɓuri duumaade. Ina waɗi e leyɗeele e nder Afrik ɗo tawataa ñawu ngu in boomi galle no woorunoo. Sukaaɓe waayeeɓe ina keewi hannde e nder ɗeen leyɗeele, tawa ko ñawu ngu nawi jiknaaɓe mum en. Hay sinno Muritani yettaaki ɗeen keɓɗe tawo, en potaani welsindaade. Ñawu ngu ina woodi tigi e nder men. Hol to paden noon ha ngu fuɗa e nder men nde ummoɗen. Sabu SIDA ina reɓa no jayngol reɓrata e ñoomre. Ngannden kadi, ñawu SIDA alaa tawo safaara, wonaa ceerno wonaa doktoor. ɓiɗtooɓe nani ndarii jamma e ñalawma, gila hannde ko ɓuri duuɓi 20, kono haa jooni pesal maa walla mbiyen ñakku paddotooɗo ñawu ngu suwaa tawo yiyteede. So mi huutoriima hakkille am biɗtoowo, mi suwaa tawo yiyde laawol feewde e jiytugol kaɓtorɗe ñawu ngu. Ina moƴƴi waɗde gooto e men fof faama hol no foti reentoraade. Mbele ina daɗnda hoore mum, daɗnda gondiiɗo mum, daɗnda kadi ɓesngu mum. Ko ɗum waɗi e kala sahaa ina moƴƴi ndaro-ɗen laŋ ngam falaade nguu ñawu bonngu.
Ndeen darnde noon noddi ko yimɓe fof, faltaaki debbo e gorko , suka e mawɗo. Sikke alaa won dariiɓe e ndeen hare ko adii hannde. Mboɗo wiya ɓe tan yo ɓe njokku tiiɗnaare, kadi yo Alla sellin doole. Ndee deftere noon ko ballal am ko feewti e ndeen hare. Mboɗo jogii yaakaare nde deftere nde wallitta e faamamuya. Sikke alaa won faamnooɓe, kono tan haalooɓe pulaar ina mbiya : ngel mo faami faamninaani ina wayi no faamaani. Ɗum noon yo Alla yettin faandaare men, o wallila en e faamde, o hokka en kadi naftoraade ko paam-ɗen ko e yarlitaare ngam waawde famminde ɓe paamaano ɓe tawo.
Hol ko woni SIDA ?
1. SIDA ko ñawu kesu, mbonngu, ngirbiingu aduna oo fof. SIDA ummii ko e kullel ɓurngel mikrob famɗude, biyeteengel wiris.
2. Ngonka Afrik Hannde, ñawu SIDA ina duumii e nder Afrik. ɓiɗto hollitii wonde fotde ko ina tolnoo e yimɓe 28 miliyoŋ e feccere ina ngondi e SIDA. Rewɓe e sukaaɓe ɓuri memeede. E hitaande 1998, e nder sukaaɓe 10 ñawɓe SIDA e nder aduna he, heen 9 njiyitetee ko e nder Afrik. To batte rewɓe, so en ƴettii rewɓe 10 ñawɓe (wonan’de l’OMS). Ko ɓuri hulɓinaade fof, ko ɓuri heewde e yimɓe wonduɓe e SIDA ngandaa ñawu ngu ina soomii e nder mum en. Sabu e nder 100 neɗɗo soomɓe ñawu ngu, heen 95 ina kumpaa ɗum. Ko ina tolno kadi e 14 miliyoŋ baayeeji ina hannde e nder Afrik.
3. Hol no ñawu SIDA heɓroto ?
Mboros gaddoowo SIDA o soomoto ko e diƴƴe jaltooje e banndu neɗɗo. Ɗeen diƴƴe ngoni ƴiiƴam, ma walla diƴƴe jaltooje e terɗe debbo e gorko saanga nde ɓe leldii. Mboros o ina soomoo kadi e kosam enndu debbo gonnduɗo e ñawu ngu. Kono tan ko ardii fof, keɓgol ñawu ngu ina naamndii keewgol mboros o e nder ɗeen ɗoon diƴƴe ɗe limtumi ɗe. Ko ɗum waɗi, diƴƴe goɗɗe, ko wayi no tuute, maa walla taare, maa walla warñeende, maa walla kadi gonɗi, ina mbaawi soomde mboros o kono tan keewgol makko e nder ɗee diƴƴe yonataa e waawde raaɓde. Refti heen, paamen kadi, mboros o nde naatata e ɓanndu celluɗo, ina sokli damal naatirgal.
Firti ko diƴƴe jaltooje e neɗɗo ñawɗo SIDA ina cokli damal feewde e oon celluɗo nde mbaawa raaɓde. Dame naatirɗe mboros o noon ina keewi. Ɗeen dame ngoni guri ɓurɗi leefde e nder ɓanndu, walla e nder terɗe ɓanndu ko wayi no nguru nder hunuko, walla nguru nder tergal ndewaagu, walla nder tergal ngoraagu, walla nder wuddere caggal.
Daaɓgol ngol ina ɓura yaawde so tawii ɗiin guri ina mbaɗi ñawanɗe, hay sinno noon ko ko foti no ŋaaccel e famɗude.
