Anndu aan juulɗo gorko e debbo, njuulu ɓoccittaako ma tan, kaaɗdi nguurndam ma. E kala noon no rafi cellal maa siforii, ɗoon ɗo aɗa heddorii hakkille maa, njuulu ko e nder jojjanɗe maa jeyaa. Aɗa foti waɗtude hakkille e kala waktu jonɗo. Waɗi noon ko ɗum lekki cafrorki wonande ma, aan ñawɗo oo. Toppito-ɗaa njuulu nguu haa nde Alla rokku maa jam e ɓural, ngam Alla Toowɗo Oo wiyi e nder Ɓuraana tedduɗo oo, wonande ñawɓe : “mballitoro-ɗee muñal e njuulu, tigi ne ko ɗum geɗal mawngal saɗne”. Mo sellaani ina foti waɗde njuulu mum e kala laawol no hattaniri. O mo waawi daraade wooda ɗo o ƴaañii, ɗuum ko so tawii o waawaa daraade e wellitaare, so tawii noon ko ɗum garjeende o wondi, ɗuum omo waawi jooɗaade, o huccita to huccitirde, o juulda joɗnde. So tawii kadi o dañii haɗiinde e joɗnde ndee, yo o lelero bannge ñaamo oo, o huccita e huccitirde o juulda noon. So bannge ñaamo ngoo kadi waɗi caɗeele, o waklitoroo bannge nano walla o leldoo ajjunde, so ɗum ronkaama, o hippoo, hoore ndee huccita fuɗnaange.
Njuulu jejjitte
Njuulu jejjitt firti ko so tawii juuloowo woodi ko yejjiti nde juulata ndee, ko wayi no ɗo juuletee darɗe tati, o juuli ɗiɗi, omo fotnoo jooɗtaade o jannga koofnugol (teyyagol), o yejjitii jooɗtaade o haftiima o dariima o juulii tataɓiire ndee, o jooɗtiima o janngat koofnugol haa joofa, o tukkoo laabi ɗiɗi ko adii nde o silminta, o jannga koofnugol wattannde o salmina. So tawii kadi e nder njuulu nguu, heɓtiima mo e nder darɗe makko ɗiɗi gadane ɗee, o janngii udditirde o yejjitii rewnude heen simoore walla (aaye), ɗuum ne kadi tukkantee ko laabi ɗiɗi ko adii calmingol e caggal nde o jooɗtii o janngi koofnugol wattannde. So tawii noon juuloowo oo juulata ko ɗo juuletee darɗe tati walla nay, o jooɗtiima ɗo o fotaani jooɗtaade, ɗuum tukkantee ko laabi ɗiɗi nde o jooɗtii o janngi ceedtagol wattannde, o salmini, o tukkoo laabi ɗiɗi kadi, o teyyoo o salmina.
Ina usta tukkagol jejjitte fayde e pecce ɗiɗi, adannde ndee, tukkagol ko adii tawa neɗɗo ina tukkii wonande ustoraaɗo, o jiiɓoo e nder tukkunde ndee, o roŋka anndude hol to o tolnii, ɗuum ko golle seyɗaan, yo o tukkito njuulu makko bonii. O firlitoo njuulu makko gila fuɗɗoode.
Ɗiɗmere ndee, ko tukkagol ɓaawo tawa neɗɗo wonande ɓeyduɗo, o salminii ko o potnooɗo tukkanaade ɗum o tukkaaki, ɗoon ina waɗi luural annduɓe diine, won heen wiyɓe haadi o yejjitii tukkaade haa o ummiima e nokku ɗo o juulatnoo ɗoo, njuulu makko ina selli. Won heen wiyɓe kadi kala nde o siftoroyi yo o tukkono ɗum tan, ko ndeen ɗum sellata, Alla woni ganndo.
Tukkagol ko adii
Sifaa mum ko tukkanɗe ɗiɗi ɗe juuloowo mawninta ɗum (habbiranta ɗum) tuma nde o tukkotoo e nde o tukkittoo, o tukkantoo ɗum ko caggal nde o janngi ceedtagol wattannde ko adii cilmingol. E yeruuju fiyakuuji no ɗiin, ina rewondira e nder heen e dow juuloowo :
- neɗɗo jannga suuɗnde darnde wootere e nder darɗe ɗiɗi gadane ɗee tawa ko futuro walla geeƴe walla subaka.
- neɗɗo mo jooɗtaaki ngam janngude ceedtagol ɓaawo darɗe ɗiɗi gadane, tiisubaar, takkusaan, walla futuro walla geeƴe.
- neɗɗo mo janngaani simoore walla aaye ɓaawo jaŋde udditirde e nder wootere e darɗe ɗiɗi gadane e denndaangal juulɗeele joy ɗee.
- neɗɗo jejjitɗo mawningol woni (kabbirgol) walla nantingol ko ɗum laabi ɗiɗi walla ɓura.
Jeertingol : so rewondirii e dow neɗɗo tukkagol ko adii o yejjittii o tukkaaki haa o silminii kaŋko oon o artirat ɗum ɓaawo cilmingol hankadi hay huunde alaa ko o waɗata. Kono noon so tawii o siftoroyi ko ɓaawo nde o ummii e nokku ɗo o juulatnoo ɗoo, etee dumunna oo juutii o artiraani ɗum, njuulu makko bonii. Ina woodani mo fuɗɗittaade njuulu nguu gila fuɗɗorde.
So tawii juuloowo ustoraama farilla e farillaaji njuulu tawa ko mawningol gadanol kormorgol ɗum woni (kabbirgol) walla ƴuragol, walla o ustoraa ko tukkagol kaŋko oon ɗoon alaa e sago o reena wonande ɗum, waɗi noon ko ɗum farilla. So tawii o ruttanaaki ɗum, laatiima njuulu makko bonii.
(b) tukkagol ɓaawo, sifaa mum ko tukkanɗe ɗiɗi juulde.
Jibril Muusaa Joop
