Ñalnde 17 juko ko maanditaare wolde teskinnde, wolde jattinaare naatgol koloñaal nder Fuuta. Batte nguu ñalngu he hitaande 1805 ina teskini, ina njiiɓii.
Njuɓɓudi koloñaal ina sekannoo Almaami Abdul Qaadiri Kan. Ko oo laaminoo Fuuta gila he filñitere Toorodɓe he 1776. Caggal nde Almaami Abdul fooli Eli El Kowri, amiiru Tararsa he 1786, o tawti haɓɓere nde jeyanoo he mum Amiiru Barakna, hono Muhamed el Moktaar e wodɓe, o reeni laamaaɗi lommbiiɗi hakkunde Waalo-Barak e Mafiina Xaaso, e Ɓunndu e Njaan. Burba Jolof heɓtini mbaawka makko. Hay sinno Damel Kayoor Amari Ngoone Ndella foolii Almaami Abdul he wolde Bunngoowi he 1796, o reenii pellital makko feewde e Seŋ-Liwis: (i) salaade njeeygu Ɓaleeɓe juulɓe ; (ii) salaade gawri Fuuta soomee nawee Ndar hay sinno ko heen ngo wuurnoo ɗo yooro bonngo battinnoo he mum; (iii) sompude kubbal kala hitaande e kala laana-ndiyam naatoowa he Maayo Fuuta (Maayo Senegaal), taƴta Fuuta feewde Ngalam.
Saabi nguu tiiɗ-hooraagu, F. Blanchot, “ Guwernoor Senegaal woytii : “Almaami sikkata ko eɗen kuli mo, addani mo hollude bon-nehdaagal”. Ndeke noon, huccitde e murteende Almaami wontii waɗɗere, “waɗde kuugal e ndee murteende” yanta e “yoftaade ndee ƴattoore feewde e laamu Farayse”. Ɗum firti ko hare hakkunde men e makko yontii, nde wonnoo kadi nanondire hakkunde men e makko njaɓɓaama”, kadi e yiyannde Ndar, koyɗe moƴƴere fof njuumtaani. Ngam teskinde hattan njuɓɓudi-laamu koloñaal, ina himmani ɓe nde “ndee murteende nikñetee, wonnde e saraade nder hakkilaaji heediiɓe Senegaal, lorla fawee he maɓɓe, mbele e yeeso Laamu Farayse e hoɗɓe he duunde Ndar ina mbaasa yuurnitaade pellitte mum en ” (Blanchot).
Hare feewde e Almaami e Fuuta noddaa. Konu laaɗe-ndiyam ngadanu joli ko he lewru Siilto (settaambar) 1804. Soofaaji koloñaal kuwtorii ko duppude kala ko kawri. “Konu maɓɓe ina waɗnoo fotde laaɗe sappo-e-ɗiɗi jogiteeɗe e konunkooɓe 600 haralleeɓe hare”. “Ɓe ngarti Ndar ko he lewru Yaromaa (Otobar) 1804, ɓe ngaddori 600 dahaaɗo; ɓe nduppi gure sappo, ɓe mbari yimɓe 160” (Blanchot). Fayndaare maɓɓe wonnoo ko naatnude kulol nder ɓernde Fuutankooɓe. Dartannde Fuuta fadaani haa ɓuuɓa : Fuutankooɓe njani e laaɗe julaaɓe ɗacce (arnooɓe Eskaal Coq e yamiroore Amiiru Barakna biynooɗe hoto ɓe kul hay dara) : yoga he worɓe ɓee mbaraa, woɗɓe ngaañii muusɗe. Ɓe ɓelsi ko heewi e kaɓirɗe maɓɓe e wiyde Ndar.
Njan’gu ɗiɗmu ngu wonaa e feewnitaneede. Blanchot noddi soofaaji mum fof, gila e Faraysenaaɓe haa e Ɓaleeɓe. Ɓaleeɓe ɓee noon ɓuraani softude. Wonii heen dogɓe njalti duunde Ndar payi Gannjol mooloyii to Damel.
Halfinaa njan’gu ɗiɗmu ngu ko Kapiteen Ribet. O rokkaa yamiroore yo o firtoy wuro Fanay ngam “nehde yimɓe” Tooro. O ardii laaɗe 12 e soofaaji 300 e kaɓirɗe mum en. Ɓe njani e wuro Gaaya ɓe ɓofti paabi gawri haa laaɓi. Wuro Maho e gure jeeɗiɗi goɗɗe ne ko noon.
Ɓe tiindii ko Fanay. “Tata fotde diraaji 7 haa 8 ina tarii Fanay. Banngee tata kaa fof ina waɗi damal, caaɗli tati keewɗi ndiyam ina takkii ɗum”. Ko ɗoon woni Fanay-Waalo. Fanay jattinii sanne, Fuutankooɓe “cippiri e maɓɓe reen’de laawol payngol wurongol”. Ribet fuɗɗii badtaade wuro ngo nde wonnoo Fuutankooɓe nganndanaani bommbooje ɓe kuwtortoo ɗee. Ko ndeen Fanaynaaɓe kumti ngaari (won wiyɓe ko ndi ɓaleeri) andi haɓɓaa talki haa hawri. Woodi ko ɗum jibini : konu Ribet waɗti yiyde kure mum en ina caama. Konu koloñaal sarii. Kulol nanngi ɓe, ɓe ndogi ɓe ngoppi kanuuji ɗiɗi, wakannde kure, silameeje e jaasiiji, ɓe usti teddeendi mbele aɓe kattana lummbaade he caaɗli ɗii, ɓe naattoya he laaɗe maɓɓe.
Blanchot wiyi fotde 7.000 haa 8.000 konunke Fuutankooɓe tawtoraama wolde nde (Durant noon wiyi ko soofaaji 3.000 haa 4.000). Koninkooɓe Ribet sappo-e-nayo maayii ɗoon, 18 ngaañiima e wiyde Blanchot (kono Durant wiyi gaañiiɓe ɓee ko 30).
Kapiteen Ribet e hoore mum gañii. O maayi ñalnde 27 Juko (ut) 1805, balɗe sappo caggal wolde nde. Maayde makko dillinii Paris no feewi. Holi fof no Afiriknaaɓe ɓe ngalaa kaɓirɗe mbardata “kapiteen” konu Farayse ? Ɓee laddiyankooɓe e wiyde woɗɓe. Ɗum jibinanii koloñaal mettere e kerse wonan’de “guwerneer” Blanchot : ɓe eggi “Tuddunde Podoor”, ɓe kaayti roontaade maayo feewde Ngalam, heege dookani leydi ndi.
Blanchot ƴeewtii hoore mum, o fuɗɗii haaldude e Almaami. Abdul Qaadiri gonnooɗo he ciltirɗi lefol mum, jaɓi miijo siifondirde e Blanchot jam e deeƴere. Nanondiral siifaa ñalnde 4 Korse (suwee) 1806 he kuɗol Muttaar Kudeejo, almaami keso. Ɗanle Ngalam puɗɗitii. Salaade daho juulɓe ko huunde nde ruttantaake. Ngam hollirde nuunɗal mum, Blanchot yamiri ngalunke (“meer”) Ndar yo o woppit dahanooɓe jeyaaɓe Fuuta-Tooro fof.
Fuutanke jagganooɗo he wolde hee yahraani meere. O wontii daarorgal deeƴere e haɓde e macungaagu. He ndee wolde Fanay, Fuutankooɓe kollirii cuusal mum en, e hattan mum en. Ndee dillere hollirii tigi konngol biyngol : dental woni doole.
Lefol Almaami Abdul juutii kitaale capanɗe-tati. O wallitii sompude”demokarasi” keso he yeeso kuwtoragol jaagorɗe suɓotooɓe almaami. Hay sinno tippudi laamu ndi ina waɗi caɗe, ndi waawii mahde neɗɗaagal leydi tiiɗngal : Fuuta-Tooro. O waawiino he fuɗɗoode seernude tippudi ñaawo ndi yowitaaki e tippudi laamu ciynoori (alaa fof mo fotaani ñaaweede, hay Almaami e hoore mum). Holi binndanɗe keɓaten hannde he humpito piɓle Almaami Fuuta-Tooro e wolde Fanay ?
Sewnde : Umar Kan : La première hégémonie peule. Le Fouta Toro de Koli Tenella à Almaami Abdul, Karthala, 2004.
Tesko : Almaami Abdul sankii ko ñalnde 4 seeɗto (abiril) 1807 to Juuwde-Guuriki, o yani ko he moojobere wondiiɓe makko pewjannoo mo. Blanchot kañum maayi ko 12 siilto (settambar) 1807, lebbi jeegom caggal Almaami Abdul.
Kuɗol Ibraahiima Caw
Fulo Aamadu Malal Gey
