Ndee winndannde jokkata ko jeewte men toɗɗiiɗe hakkille njeerteejo. Heen binndanɗe tati njaltiino e fooyre ɓamtaare, nder tonngooɗe mum cakkitiiɗe. E nder heen eɗen njeewta kuule miijo seniingo; rewriral. Eɗen kadi kollita heen juume hakkille mawɗe ganndiraaɓe gummbe ngaandireeje ɗe nganndu-ɗen mbemmbinat en saanga nde ɗowaten miijooji men e kisindi men. He ndee winndannde, maa en ngartu e gummbe nayi goɗɗe.
1. Wummbere kulol baasal.
Setooje ɗiɗi yimɓe meeɗiino ƴetteede, he nder jarriboore nde Kahneman waɗnoo. Heen wooto yimɓe mum ndokkaa won kaɓirgal, woɗngo ngoo yimɓe mum ndokkaaka haydara. Rokkaaɓe ɓee mbiyaa yo ndokku coggu kaɓirɗe ndokkaa ɗee; ɓe ndokkaaka ɓee mbiyaa kadi yo ndokku coggu ɗeen kaɓirɗe. Tawaa joom kaɓirɗe en ɓee ndokkata ko coggu ɓurngu, no maantiniri, ngu ɓe ngalaa kaɓirɗe ɓee ndokkata nguu. Tawaa ko ɗum huunde laatiinde wonde yimɓe so kisii haa keɓii huunde kiisotoo hanti ndeen huunde ko ko ɓuri coggu mum e jaati. Ko ɗuum woni wummbere kulol baasal. Nde hollirta ko neɗɗo ina ɓurna jey mum ɗo yettaaki. Yeru: neɗɗo jogoo feggere, tawa wonaa nii dokkal maa njeenaari, tawa o sood nde tan. Kono ko kayre o ɓurata tiiɗnude njaru mum e yeeso hono mayre nde o jeyaa. Ndeen noon, so neɗɗo yiɗaa naatde e juumre dow ko o jeyi, so o yiɗii ɓetde ɗum no fotiri nii, o fotaani miijaade ko o jaɓata yeeyde nde, kono o foti ƴeewde ko no foti o jaɓata sooɗde nde so nde woniino nde goɗɗo. Ndeen, ina hasii o ɓetira nde no fotiri nii.
2. Baɗtal Dunning-Kruger.
Ndee wummbere ko fattamlamre. Nde hollata ko wonde neɗɗo mo ɓuraa jogaade hattan ɓurata fof jooɗtoraade ina jogii oon hattan. Yeru: neɗɗo mo ɓuraa waaw won e ganndal, ina heewa ɗo sikki won ɗo baawɗe mum heen tolnii tawa ɗe njettaaki ɗoon. Addata ɗum-ɗoon ko, ngam ɓetde keeri baawɗe makko, alaa e sago o jogoo ganndal jonngal ɗum; etee ɓayde o alaa ngaal-ɗoon. (Tesko: Ɗum ina ɓadii ko fulfulde wiyata “jaŋde seeɗa ko posone” koo walla ko abbii heen…). Nde neɗɗo anndata anndaa huunde maaniwere ko maa o jogoo miijo sellungo ko anndatee koo, oon sahaa noon alaa e sago tawa won ganndal ngal o jogii tawa ina rokka mo ngoon miijo. Caggal nde ngoon miijo laaɓani mo, ma o waaw ɓetde ko o anndi koo, o yerondira e miijo hee, o waawa heen yaltinde keeri ganndal makko nder ko foti anndeede koo; wadde o waawa tinde ko o anndaa koo. Mo heɓaani ngoon tolno, waawataa rewnaade ngol doggol; wadde so o soobiima e huunde, o waawataa laaɓeede ɗo o yahratee e ganndal mum. Ndeen noon, ina hasii o ɓeta humpito makko ɗo yettaaki.
3. Wummbere keɓagol.
Ndee wummbere ko nde neɗɗo ƴettata tan ko heɓanii ɗum, ko tiimi e dow mum koo, o yejjita wonde won ko heɓaaki tawa ina waawi kadi nafde, walla tawa boom ina waɗɗii. Neɗɗo ina weddee laaɓndal, o huutoroo tan ko o anndi koo ngam jaabaade, o semmbina jaabowol ngol. Sahaa ɗum alaa caɗeele. Kono ina waɗa sahaaji tawa won ko o anndaa ko jojjani jaabowol ngol; huunde ko nganndu-ɗaa so araani, jaabowol ngol moƴƴataa. Wummbere keɓagol ko howaade fiyaaku nder kaɓirde keɓiiɗe ɗee tan, yejjita potɗe ɗaɓɓeede ɗee. Ende yana e fannuuji keewɗi limtinɗi ɗo joomum ɓurata huutoraade heñaare. Woni safaara mayre ko rewde e rewriwal, kala sahaa miijtaade no feewi. Etee kadi laaɓnditaade hoore mum ngal-ɗoo laaɓndal “So goɗɗum woodiino, hol no waɗirtenoo?” Engal heewi siftinde maa ɗowde to goɗɗum nafojum.
4. Luurdal ngaandirowal.
Ndee wummbere noon ko maamaare nde nganndu-ɗen, ina hasii, gooto e men fof yanii e mayre. Ɓurɓe heewde ɓee nii ko yanooɓe e mayre ñande kala ɓee. Hakkille neɗɗo ɓuraa yiɗde geɗe luurduɗe. Kala ko hakkille woowi yiyde, no o woowi yiyrude nii so waklitaama tan o ronkat feewnitaade; ɗoon noon ina jarana mo ko heewi ngam feewnitde, hay so ko e fuunti, ndeen huunde haa reganoo mo. E hitaande 1954, debbaajo ameriknaajo ina wiyee Marion Keech teeɗaninooma wiyde wonde ɓaawoleydankooɓe (extraterrestres) jokkondirii e mum ngam tintinde ɗum wonde leydi ndii ko ko firtatee ñande 21 Bowte ndeen hitaande. Kaan haala nde sarii e diiwaan hee, yimɓe heewɓe ngoongɗini ka, ɓe ɓaditii M. Keech. Oon wiyi wonde ko haalanaama ɗo kam e yimɓe mum poti heedde ñande 21 Bowte mbele so leydi ndii firtaama, kamɓe eɓe paabee, ɓe njolnee e laana nawooka ɓe to ɗaŋre ɓeen ɓaawoleydankooɓe ɓe o haaldata ɓee. Ko noon, kanko e yimɓe heewɓe ɓe keblorii, ɓe ndartini gorle maɓɓe fof, ɓe peƴtitii ngaluuji maɓɓe e yimɓe, ɓe ɗacciti galleeji maɓɓe, ɓe ceeri e genndiraaɓe maɓɓe, ɓe njehi fadoyde laana maɓɓe. E ɗiin sahaaji noon, hawrunoo ko fiɗtiweejo ameriknaajo biyateeɗo Leon Festinger ina maha ganndal paytungal e ndee wummbere wiyateende “Luurdal ngaandirowal”. Nde o yi’i e jaaynde kaa-ɗoo haala, o waɗi feere, kanko e won e gollodiiɓe makko, nde ɓe njaɓkintoo haala Keech kaa mbele ɓe mbaawa soɗaade e yimɓe mum, ɓe ndaña wiɗtude ɗumen. O waawaano heɓde jarriboore ɓurnde ɗoo ngam ƴeewndaade miijanteeri ndi o mahata ndii. Ndeen jamma 20 Bowte arii, waktuuji ina njahra koyngel koyngel, laana sabbanooka yiyaaka; haa subaka 21 Bowte, leydi firtaaka. Heddii Keech e yimɓe, ɓe ɗaminaare mumen sooyi, hanti keddoraa fentude kabaruuji goɗɗi ngam safrude luurdal ngal. Woni ɗoo luurdal ngal ko waasde ɓe seedaade ko hakkillaaji maɓɓe ngoongɗinnoo haa tiiɗi hono wabaawu fotnoongu yande e leydi nguu. Hono no Festinger tijjirinoo ɗum nii, ngam hakkillaaji maɓɓe peewnita ngal luurdal, alaa e sago ɗi ɓura kadi naatde e ko ɗi ngoongɗinnoo koo, hay so ɗum laataaki, ɗi ndokka ɗum maanaa goɗɗo, ɗi ndaroo heen haa ko ɓuri ko ɗi ndarinoo heen ko adii luurdal ngal ina waɗa. Ko nii ɓee salinooɓe hebbinde haala ko adii firtere leydi tijjanoonde ndee, hanti coorii e rajooji ina kaala ko saabii ndeen tijjere laataaki. Ɓe mbi’i leydi ndii kisa ko njaafaandi ! Ɓe ɓeydii tiiɗnude ko ɓe njaggunoo koo. Eɗen mbaawi teskaade ɗoo wonde ko e wummbere maamaare ɓe ngoni; ngati so yimɓe piɓii huunde, njooɗtoriima ende kewa, so nde kewaani, hakkilantaagal wiyi ko yo ɓe ƴeewto fiɓnde maɓɓe ndee. Kono wonaa kay ɓurde tiiɗnude nde. Kono ɗum so arii e neɗɗo, wonaa hakkilantaagal adotoo e mum, luurdal ngal luggiɗal haa hanti joomum diwat geɗe keewɗe heddoo tan yiɗde feewnitde ko feewataa. Neɗɗo ina sooda huunde tawa ko puuntaaɗo; kono reeno wiyde ɗum ko puuntaaɗo. Ina hasii o hillana ko o soodi moƴƴaani koo, o ruttoo o haɓno ma. Tawa hakkilantaagal wiyi ko yo o ƴeewto, o jaarno ma nde tintinɗaa mo fuunti oo. So omo seka, o sekana mo o soori oo. Ko noon ne ɗum wayata so neɗɗo naatii e won e geɗe goɗɗe…
En keɓii ɓeydude gummbe nayi he nder sasa men ganndal gummbe, yoo ɗe ngon deentorɗe miijooji ñawɗi, ɗe laatoo maantorɗe juume. Ko ɓuri yiɗeede e haala maa yeewtere wonaa waasde nde waɗde juume, kono ko baawal yeewtidooɓe ɓee yiytude yoga e ɗeen juume e safrude ɗe. Ina hasii noon, so neɗɗo anndaa huunde ina woodi, wirtoo ɗum ñande kala tawa teskaaki ɗum. Kono ñande o anndinaa nde, hanti o waɗta sunnaade nde, nde waya no hokkaande joɗnde he nguurndam makko. Ko ɗum woni faandaare ɗee binndanɗe.
Muhammadu Faalil Sih
