So won maayɗo tawa ina heblinoo yahde hijjoore : so won maayɗo tawa ina heblinoo yahde hijjoore lislaam, walla ko o takkunooɗo o mo yaha hijjoore, ina waɗɗii e lomto makko heblude mo ina hijjanoya mo e jawdi makko ko noon ne kadi so o mo wonndunoo e ñamaande ko noon yoɓirtee. Hono Ibnu Abbaas (YMM) wiyi, hono debbo gooto e suudu juhayni en ariino e annabi (MJM) wiyi: neene am takkiino yiɗde yahde hijjoore, o heɓaani hijjoyde, mbele mbiɗo waawi hijjonoyde mo? O wiyi : eey, mbele a yiyaani so neene maa ina wonndunoo e ñamaade a yoɓanatno mo? O wiyi : eey, nelaaɗo wiyi mo yoɓ ngam ñamaande Alla ndee ɓuri haandude e yoɓeede. Naniraa ɗum ko Bukhariyyu. E nder yeewtere yowitiinde e dalilaaji hijjande maayɗo, foti noon o wasiyinooma walla alaa, ñamaande Alla ndee kam ko yoɓeteende tan. Kala jojjanɗe paatuɗe e jawdi e take, ɗuum ko ko yoɓetee. Wasiyaade e waasde wasiyaade fof poti. Ko oon bannge Ibnu Abbaas e seydu Bun Saabit e Abii Hurayrata e saafiyu njahri, etee ittatee ko e jawdi maayɗo oo. Maalik noon, wiyaani noon, o wiyi : ko maayɗo oo yo a taw ina wasiyatnoo so ronkitii walla maayii yo goɗɗo hijjonoy ɗum. So o wasiyanooki, so o ronkitii walla o maayii yo goɗɗo hijjonoy mo, hay huunde fotaani itteede e jawdi makko.
Hijjonoyde neɗɗo goɗɗo : kattannooɗo yahde laawol hijjoore caggal ɗum roŋkiti ngam ŋakkere cellal walla nayeewu ngonndungu e rafi, ɗuum hankadi waɗɗiima yo neɗɗo goɗɗo hijjonoy mo. Waɗi noon ko o lohii ngam nayeewu e ŋakkere cellal, oon hankadi wayi ko no maayɗo potnooɗo hijjoyde caggal ɗuum maayde joli e nder heen.
Saroriya e nder Islaam : (saroriya) ko nanndikinaade soori en, ɗum firti ko gorko jooɗaade wiya resataa tawa ina selli. Ɗuum lislaam jaɓaani ɗum, gorko foti tan ko resde, debbo foti ko reseede. Ko ɗdum tagi hono Ibnu Abbaasyo (MWM) wiyi: nelaaɗo Alla (MJKM) o wiyi: saroriya alaa e lislaam, neɗɗo fotaani nanndikinaade soori en, juulɗo celluɗo yamiraa ko yo res, so o hattanaani yo o teddin koorka ngam ustude ngena makko.
Hajjirde jawdi karmundi : won wiyɓe neɗɗo ina yoɓee e hijjoore so tawii laatiima jawdi ndi o hijjirta ndii ko jawdi karmundi, kono tan ko o doondiiɗo bakkatuuji wonande ko ɓuri heewde e annduɓe diina Lislaam. Hono Imaam Ahmadu ina yeddi ɗuum, ngam kanko Imaam Ahmadu, o wiyi : hay joɓdi ngootiri alanaa mo, etee ko ɗum ɓuri sellude e nder ko ari e hadiiseeje celluɗi : ngam fawaade e haala Alla ɗo wiynoo : Alla ko laaɓɗo, o yiɗaa so wonaa ko laaɓi. Naniraa ma Abii Hurayrata yo (MWM) ɗo wiyata : nelaaɗo Alla (MJKM) e mum o wiyi: “so tawii kijjoyoowo yaltii fayde hijjore etee o yaltidi ko e jawdi ndagiindi, so o loowii koyngal makko e alkabeere o waɗɗiima, o noddii, o wiyii “joomam mi nooti-maa-ma”, joomiraaɗo notoo mo to dow asamaan too wiya: “a nootaama, a malaama, ngam jawdi maa ina dagii, hay njooɓaari maa ina dagii e daabaaji maa fof ina ndagii, hijjore maa jaɓaama ko aldaa e bakkaat. So tawii o yaltidi ko e jawdi karmundi kala ko firlitaa heen ko ko harmi, so o loowii koyngal makko e alkabeere o noddii o wiyii: “joomi am mi nooti-maa-ma”, joomiraaɗo noddita mo noddoowo goɗɗo to asamaan too wiya “aan, a nootaaka, etee a malnaaka ngam kala ko firlitaa e hijjoore maa ina harmi, hay njooɓaari maa ina harmi e wonndude bakkatuuji”.
Hol ko ko ɓuri moƴƴude e ɗanngal fayde hijjore : mbele ko yahrude koyngal walla ko waɗɗaade ? Hono haafis wiyi : “e nder fat-hi, ko deftere wiyetee noon, ina waɗi luural nder, wonde ko yahrude koyɗe ɓuri moƴƴude walla ko mbaɗɗu. Kono keewal annduɓe mbiyi ko mbaɗɗu ɓuri moƴƴude fawaade e gollal nelaaɗo (MJKM) e mum oo, hono Ishaaq Bun Raahawiya wiyi: ko yahrude koyngal ɓuri moƴƴude ngam tampere wonnde heen nde. naniraa ma Anas gaa Annabi (MJKM) e mum oo ina yahatnoo tan haa tawi mawɗo nayeejo gooto ina ɓafa hakkunde ɓiɗɓe mum, o wiyi ɓe: “ko ɗum woni?” Ɓe mbiyi “ooɗoo fodiino ina yahra koyɗe fayde hijjoore”, o wiyi: “Alla lorlaani hay gooto, o yamirii yo oon waɗɗo”.
Faggitaade e nder hijjoore : faggitaare e nder hijjoore, ɗum firti ko njeeygu e nder hajju. Ina dagii e baɗoowo hijjoore e umra yeeyde ngam dañde heen huunde. Hono Ibnu Abbaas (MWM), o wiyi: “laatinooma yimɓe ina njeeyatno tawa ko arɓe hijjoore, kono ɓe kaaɗnoo ko to Miina e Arafaat e jehre Majjaari e waktuuji hijjoore, kono eɓe kulnoo yeeyde tawa ɓe ngoni ko e harminde haa Alla jippini : on ngalaa tanaa saanga nde ɗaɓɓaton dañal ummoraade e joom mon”. Simoore nagge, kaawise: 198. Ɗum ko e nder dumunna hijjoore. Naniraa ɗum ko Bukhariyyu e Muslim. O wiyi : “laatinooma, ɓe njeeyata tan ko to Mina caggal ɗum ɓe njamiraama yo ɓe njeey so ɓe gaynii ko ɓe potnoo waɗde to Arafaat. Naniraa ɗum ko Abuu Dawuuda.
Hono Abii Amamata ateymiyyu wiyi : “Ibnu Umar, miin ko mi gorko gañɗo ko haalaa ɗoo e ndiiɗoo mbaydi kaalaandi, mi yiɗaa ɗum, ko ɗum tagi yoga e yimɓe ina mbiyatnoo kam : “aan, hijjoore ndee a jeyaa ɗum”, caggal ɗuum, Ibnu umar wiyi mo: “mate wonaa a harminii, a nootiima Alla?” Mbiyi mi “eey!” O wiyi mi, woodan maa ko hijjoore wonaa wiyde aɗa yiɗi ɗum, walla aɗa añi ɗum. Caggal ɗum gorko gooto ari e nelaaɗo (MJKM) e mum o naamndii mo hono haala ɓennuka kaa, nelaaɗo deƴƴi ko juuti jaabaaki haa Alla jippini “tanaa alanaa on nde ɗaɓɓaton ɓure ummoraade e joom mon. Ɗum janngaa, kanko ɓiynooɗo, omo añi ɗum oo, o haalana ɗum. Naniraa ɗum ko Abuu Daawuuda e Sayiid Bun Mansuur.
Hijjoore nelaaɗo Alla (MJKM) e mum : naniraa ma Muslim o wiyi : yeewtanii min Abuu Bakiri Bun Abii Seybata, e Ishaaq Bun Ibraahiima kamɓe fof no ɓe potiri, gaa haatim wiyi : yeewtanii min Haatim Bun Ismaayiila, gaa Jaabira Bun Muhammed, hono Baaba makko wiyi : min naatiino galle Jaabira Bun Abdallaahi yo (MWM), gooto e amen naamndii wiyi mo, miin mbiyatee-mi ko Muhammed Bun El Huseynu, o ummii, o ƴetti juuɗe makko, o fawi ɗum e dow balabe am, o moomi tuggi dow haa heɓi les, o wiyi : saɗi maa! Naamndo ko njiɗɗaa? Mbiy-mi mbiɗo naamndii sifaa hijjoore nelaaɗo (MJKM) e mum oo no wayi? Kanko Jaabira o wiyi : nelaaɗo Alla ñiiɓii e nder Madiina duuɓi jeenay o hijjoyaani, refti heen o sakkitinaa yo o hijjoy. Nde o fuɗɗii sakkitinde yimɓe makko e nder hitaande sappo ɓiie : ko ndeen nelaaɗo ummii Mediina wonndude e yimɓe heewɓe kamɓe fof ɓe nganndaa e hijjore hay huunde, so wonaa nelaaɗo (MJKM) e mum oo. O wiyi amin ndewi e nelaaɗo ha min naati Sil huleyfata ko nokku, woni ko e saraaji Makka tedduɗo oo. Ndeen min ngarii Sil Huleyfata debbo mbiyeteeɗo Asmaa’u Bintu Mohammed Bun Abii Bakiri jibini. Ndeen o jibinii, o neli e nelaaɗo (MJKM) e mum oo, hol no o foti waɗde? Nelaaɗo wiyi mo : looto caggal ɗum ngemmbo-ɗaa njokkaa e ko karminanno-ɗaa. Firti ko hay sinno debbo jibinii e nder hijjoore haɗataa ɗum jokkude golle mum paytuɗe e hijjoore. Caggal ɗuum nelaaɗo birki qaswaa, ɓe njuuli ɗoon e nder jamaa. Qaswaa ko innde Gelooba nelaaɗo Alla (MJKM) wiyatee noon. Hono Jaabira wiyi: “nde njiy-mi ko ardii nelaaɗo ko e yimbɓe, mbeddii-mi gite am caggal njiy-mi : ɓee yimɓe no mbayi heewde, lemii-mi bannge ñaamo oo, kadi ko noon wayi, bannge nano oo kadi ko noon wayi, nelaaɗo ina lommbii hakkunde maɓɓe, etee kamɓe fof ɓe ƴeewata tan ko no nelaaɗo waɗata, ɓe mbaɗira noon, ngam ɓe nganndaa no hijjirtee so wonaa nelaaɗo Alla. E nder ɗumɗoon noon, sahaa e sahaa fof quraana ina jippoo e makko, omo dursitoo ɗum etee o yejjittaa heen hay huunde, o mo nodda noddaandu tawhiid, o wiya “labbeyka Allahumma labeyka”, a min defta heen caggal ɗum o deƴƴa yimɓe ɓee ina ndefta heen o wiyata ɗum en “ndeƴƴee”, firti ko ɗum waɗɗii ma, ɗum en nduun ɗoon noddaandu. Jaabira wiyi alaa fof ko woni anniya amen so wonaa hijjoore etee kadi min nganndaano umra, ko noon min ngoniri haa min njettii suudu Kaaba, caggal ɗum min telloyii to nokku Ibraahiima mo mbelemma Alla e kisal ngoni e mum oo.
Ɓuuɓtogol karminoowo : yeewtanii kam Yahyaa, gaa Maalik, gaa jeydi Bun Aslama, gaa Ibraahiima Bun Abdullaahi Bun Hunayni, gaa Baaba mum, hono Abdellahi Bun Abbas e Miswara Bun Makhramata luurondiriino e damal lootgol hoore karminoowo, hono Abdellahi wiyi : “karminoowo so ina ɓuuɓtoo ina waawi lootde e dow hoore mum”, Miswara wiyi : “ɗum wonataa, karminoowo waawa juurtude e dow hoore mum ndiyam,” o wiyi caggal ɗuum hono Abdellahi Bun abbas neli mi to Abii Ayuuba el-ansaariyu, njahmi toon. taw-mi ɗum ina ɓuuɓtoo e hakkunde keɗɗaaje ɗiɗi, omo huuri heen bagi, calmin-moo-mi o wiyi : holi aan? Mbiy-moo-mi : ko miin Abdellahi Bun Hunayni, ko Abdellahi Bun Abbas nelikam feewde e maa, yo mi naamnde : hol no nelaaɗo ɓuuɓtortonoo so ina harmina? O wiyi : “Abii Ayyuuba addi nokkuyel waɗi heen ndiyam, wiyi mo, ƴeew no mbadiratmi ! Abuu Ayyuuba ƴetti limsere leppini ɗum, o fawi e dow hoore makko kanko Abuu Ayyuuba, o wiyi goɗɗo yo ar ñeɗa ndiyam caggal ɗum oon ñeɗi ndiyam, o wiyi ɗum : “yuppu e dow hoore hee” oon yuppi e dow hoore hee, o yiggiri ɗum juuɗe makko so ɗum ɓennii o waɗi yeeso e caggal fof haa ɓanndu nduu fof hawri, o wiyi : kanko Abuu Ayyuba “ko hono nih nelaaɗo (MJKM) waɗiratnoo ɓuuɓtogol mum so ina harmina.” Firti ko karminowo so ina ɓuuɓtoo ina waawi waɗde e dow hoore mum ndiyam. Yeewtanii kam Maalik gaa humaydu Bun Qhayse gaa izaayi Bun Abii rabaahi, hono Umar Bun khaddabi wiyiino La’ala Ibnu Mun-yata yo yuppu e dow hoore Umar Bun Elkhataab ndiyam, o woni e wiyde ɗum yuppu, ndeen tawa Umar ina ɓuuɓtoo : omo wiya yuppu e dow hoore am ndee ndiyam, hono Maalik wiyi : mi nanii jom gannde en ina mbiya : hay huunde alaa ko boni e karminoowo lootde hoore mum, caggal nde o werlii ƴulmere aqhaba ko adii o mo femmba hoore makko, e dow ɗuum, so tawii o weddiima ƴulmere Aqhaba haa o gaynii ndeen hankadi ina daganii mo warde hay tenɗi e femmbude sukundu hoore e riiwtude ñabbuuli e boornaade comci.
Damal comci kaɗaaɗi ɓoorneede : hono Abdellahi Bun Umar : gorko gooto meeɗii naamnaade nelaaɗo Alla (MKM) wiyi : hol comcol karminoowo ɓoornoto? Nelaaɗo Alla (MKM) wiyi : hoto boorno-ɗee kamisaaji hoto piilo-ɗee kaalaaji, hoto ɓoorno-ɗee tuubaaji walla suluyeeji so wonaa tawa on ndañaanii ɗum puneeji ɗiɗi paɗe. Ndeen noon omo waawi hooltaade sulyeeje ɗee ha tolnoo e kolɓuli o taƴa ɗum. O Wiyi kadi : hoto ɓoorno-ɗee comci baɗɗi ŋeñi, kala ko kellinaa ɓoornetaake. Ko ɓuri laaɓde ko nelaaɗo ina haɗi karminoowo ɓoornaade comci goobaaɗi.
Jibriil Muusaa Joop
