Jibinaaɗo e Fuuta, mawni e Fuuta, ene anndi, e nder wuro, so dawaaɗi leegal funnaange kawrii e ɗi leegal hirnaange tan ngonata ko e ŋuurondirde, so juutii, ɗi ngofondira, heen sahaaji nii, ɗi kaɓa, ɗi ŋatotodira haa, ɓurndu waaweede heen fof gaañee. Kono, sikke alaa, so sukaaaɓe ndawriino raddo, cikkataa ko gooto heen fof ko ko yooɓni dawaaɗi mum wasiya, wiyi ɗum : « so en njahii ladde, paamondiree e dawaaɗi keddiiɗi ɗii, njokkondiron, sabu ko e añɓe ɓe ndenndu ɗon kaɓoyton ». Ko ɗum waɗi, so ɗi kawrii e kullel ladde, a nattat seerndude dawaawɗi jeyaaɗi leegal funnaaange e ɗi leegal hirnaange. Waɗata ɗum dee ko dawaaɗi, jawaaɗi, soko ɗi annduɓe heewɓe ceedtii e mumen jikkuuji ɗi juulɗo fotnoo faarnoraade mbele limtidee e malaaɓe. Ene e ɗiin jikkuuji, yondinaare, ɗowtaade joom mum, famɗude ɗoyngol jamma, ekn…
Kono dee, won ko teskaa e innama aadee en, ɓe Alla wiyi e Ɓuraana «mi teddinii banii aadama…». Ɓeen banii aadama en, hay sinno ene kormii Joom mum en ne, sahaaji, ene mbaɗa ko Alla yamiraani. Hay sinno won heen yondiniiɓe ne, ko ɓuri heewde e mumen koo, ko aybuɓe aybittooɓe. Ɓuri mettude heen fof, ko yiyde fotnooɓe jokkondirde enɗam, gooto fof yahrude bannge mum, ruttoo ene haɓoo banndum en. Kaa ngonka mettuka, coofka, ɓuri feeñde fof ko e dawrugol. Wonɓe e luulndo, fotnooɓe waɗde haɓɓere wootore, ngostondira miijooji, pewjida, ndarodoo, kaɓdee ko aldaa e fitina e ƴattooje, ñeemtina ɗiya dawaaɗi dentooji kaɓa e kullel ladde haa poola ɗum ngarta ɗo ngonnoo, ɓeen keewi ko feccaade, wooda heen nii takkiiɓe laamu mbele ndaña «e maka yettee hee». Ɓe ngona e bonnitde golle luulndiiɓe hono maɓɓe.
Tijjaani Aan ene heewnoo huutoraade konngol Pulaar biyngol : «so teŋkooɓe njooɗiima e yeeso tenketeeɗo, yoo ɓe toŋtondir, woto ɓe tonkondir». Kono ko teskaa ko, ardiiɓe lanndaaji luulndo ɓuri daranaade ko wullude daaɗe dow mbele gooto heen fof wiyee ko kanum ɓuri wonde dariiɗo, ruttoo kadi e fawde luulndo heddiingo ngoo «cukuñaagu». Waɗde laamu ene waawi huutoraade oon fartaŋŋe ngam waɗde ko welaa. Sabu ene waawi fuuntondirde e heddiiɓe ɓee ngam ɗeɗɗude woɗɓe ɓee.
Wonata tan kadi ko ko Pulaar wiyata koo «so ñiibi ene kaɓa, ko aayaare coɓoƴƴi». Waɗde ko ɓesnguuji baɗnooɗi e maɓɓe yaakaare ngootani ɓe ɗii keddotoo e jokkude saɓɓitaade no wuurɓe jaɓɓe, ɓohe e follere. Kamɓe laamiiɓe ɓee e luulndiiɓe ɓee, ɓe njejjita ko ɗiin ɓesnguuji mbaɗi ɓe ɗoon, sabu ko kanum ene ngootani ɓe mbele ɓe njooltana ɗumen hujjaaji mumen, ɓe njaltina ɗumen e caɗeele nguuri e nder mumen ɗee. Sinno wonɓe e lanndaaji luulndo ɓee ene njaɓatnoo diisnaade mi, maa mi wiatno ɗumen « njooɗodo ɗee. Cunnodo ɗee nguurnam ɓesnguuji ɗii. Nebbisodo ɗee caɗeele maɓɓe. Pewjidee peeje cafrooje ɗumen. Tonngon miijooji ɗii, cuɓo ɗon hoolaaɓe e mon, njaha yiyndirde e laamu, tawa ko e teeyre e hakkillantaagal. Kolliton ɗum. Ndeen maa laamu faam, ƴeewa heen ko waawi waɗde wallondira e mon ».
Ko ɗum ɓuri sooraade boli, ene serna haalaaji e rajooji e laylayti renndo, mbeme tan nanɗo daande joom mum fof wiyee « kaari kay haalii ». So haal heewii noppi safraani caɗeele joom mum ene waawi limtideede e lemsuɓe, jogorɓe ɗemmude haa kaala nii ko yoolata leñol mumen.
Malal Sammba Gise
