Eɗen keewi nande konngol annduɓe men njettini en ummoraade e Nulaaɗo Alla tedduɗo, mo jam e kisal ngoni e mum oo. Ngool konngol woni « Liimanaagal juulɗo timmataa so wonaa tawa yiɗan banndum ko yiɗani hoyre mum koo ». E miijo men, en cikkaani so tawii enen fof en paamdii ko ngol konngol firti e holi ko ngol roondii. So en ngetiima faccirde ngol, alaa e sago ndutto-ɗen e ngonka renndo e hoore mum. Tawa noon eɗen paami wonde renndo ko dental leƴƴi, tee ko renndooji ndentata ngona leydi walla ngenndi. Ndiin ngenndi keewndi wiyeede ko laana ka ɓesngu fof joli e mum, ngonka e hakkunde maayo, ɗo hay gooto sooynotaako tufnde saka miijoo so engo juuwni. Waɗde ko ɗoon wiyetee woto dilluɗo, so ɗum alaa ka waɗa sooyyaa, hawngo wooɓna ka ndiyam. Eɗen nganndi noon, e ngaa sahnga, so ka yuwii, ka yuwantaa gooto. Waɗde kay moƴƴi tan ko jolɓe e makka mbaasa dillinde ka, so tawii kay ene njiɗi daɗde.
Waɗde en paamii, so tawii leydi laatii ko laana, enen fof ko en awƴooɓe, sago men ko yoo laana men kaa joof e jam e kisal. So en njerondirii joofgol laana kaa e ɓamtaare, firti ko so tawii en calaaki dillinde laana kaa, en nanat tan ene haalee tawa en njiyaani. Waasde en dillinde laana kaa noon, ko yiilaade mbele jam saroo e leydi hee. Annduɓe to bannge hakkeeji aadee kollirii wonde hakke neɗɗo ko « rokkeede hattan waɗde ko yiɗi, heɓde ko yiɗi e wonde ko yiɗi ». So puuyɗo nanii wiya « waɗde ko mbelaa-mi fof maa mi haala, sabu ko hakkeeji am ndokki mi ɗum ». O yejjitiitii, won ko goɗɗo haalata kañum ne, ene waawi metta mo. Won ko goɗɗo waɗata, ene waawi bonnana mo, tawa alaa ko o waawi heen, sabu oon ɓurde mo doole. Pulaar noon ene wiya, « neɗɗo muñiranta mo waawi, ko haa baawɗo ɗum muñana ɗum ». Waɗde pot-ɗaa hormoraade hakke goɗɗo mo mbaawno-ɗaa ñaayde wonta jam, ko haa goɗɗo waasa ñaayande ma hakke maa. Ñaaygol hakke noon, ene wona e fannuuji keewɗi : Suurtude neɗɗo, fiyde ɗum, yennude ɗum, heɓtude jawdi mum, haɗde ɗum ko yiɗnoo dañde, falaanaade ɗum ko yiɗnoo wonde, tonngude ɗum haa ronkita ko yiɗnoo waɗde, haa e wiyde ɗum biyaate bonɗe, haa teeŋti noon, e so wiyaani ma waɗaani ma.
Kala nde njiy-ɗen hare waɗi, tawata ko won ñaayɗo hakke janane. Kono holi kadi ko annduɓe ɓee kaali e no mo hakke mum ñaayaa foti waɗde ? Sikke alaa, ko daraade haa o heɓta ko o teettanaa koo, kono o fotaani waɗirde junngo makko. Tawde laabi ene ngoodi, yo o rew e laabi, o wullitoo ɗo o foti wullitaade. Kono hannde, helmere ngenndiyanke ndee ene hebbini e leñol ngol jarabi, haa mo wiyaaka noon fof, sikkata ko hay huunde wonaani. Maa en ngartu e mayre, kiñen mahdi mayre haa ngannden ko soomii heen koo. Kono so en tuugniima tan e ko cikku-ɗen nde firti koo, heewɓe e men ene njiɗa askitineede heen. Jarana ɗum en hay tooñde ɓe mbiyaani ɗum en mbaɗaani ɗum en, gila e yimɓe haa e renndooji walla nii leƴƴi goɗɗi. Wiyde neɗɗo gooto ko boni, ko yaɓɓude hakke mum, waɗde, wiyde ɗum leñol no wooorunoo, ko tokkitde ngal dow cammalle njooroo ! So tawii en mbaawaani huutoraade ko seerndi en dammuwol koo, banndiraaɓe, en njahataa hay nokku. Ɗuum woni hakkille, deenirteeɗo ndimaagu e neɗɗaagu, mo Aamadu Sammba Demmbele wiyata « gollorgal potngal huutoreede e teylaare, walla jalo remoowo renndo tawa duggaani ».
Yo Alla rokku en hakkillaaji paamooji haala kippiika, mbele naftoro-ɗen miijooji cakkiiɗi les mum. Ko ndeen tan mbaawaten daraade kaalden goonga tawa moni e men kala ene yiɗani banndum ko yiɗani hoyre mum koo, ene añani leñol goɗngol ko añani leñol mum koo !
Malal Sammba Gise
Yiɗ leñol maa, kono woto añ ngol goɗɗo
Kono, holi no ɓe kaɓirtee ? Mbele ko duko, mbele ko ƴattooje, mbele ko tooñde walla nii añde leƴƴi goɗɗi ? Mbiy-ɗen ko alaa e ɗii laabi fof potngol huutoreede.
Annduɓe ene mbiya “jiɗɗo naneede e manteede, yo anndinir yimɓe hoyre mum ko moƴƴi, gila e haala haa e golle”. Waɗde so en njiɗii ngol men tinee, nanee, mantee, cinkiren ngol feeñninde ko ngol anndiraa koo. Ɗuum woni nehdi, hulde gacce, hormaade neɗɗo fof, daraade e goonga. Laataade leñol ngol tooñataa, heertotaako, jiɗngol leƴƴi fof, ganndiraangol teddungal e waawde moƴƴinde gondigal. Sabu men faamde e yenaneede, yiɗde leñol mum, firtaani añde leƴƴi goɗɗi. Mi haalaani ko foti wonde ñaawoore biyɗo yimɓe leñol goɗngol biyaate bonɗe, nde mbiyaani mbaɗaani, kono ene hulɓinii, ɗo cikketenooɗo ko “ngenndiyanke” darotoo ene manta kaaloowo e mo tooñaani ɗum haalaluuji ɗi peewaani, njuɓɓaani, ɗi aada salii, tee kawraani e diine. Askitinde ƴattotooɗo e annabaaɓe dee kam, miin mbiyat-mi anndaa ko foti wonde ñaawoore mum. Yahde haa wiya “oo kaalɗo ko boni, galle mum mahaama Aljanna, ekn. Mi ronkii anndude ko njokkat-mi heen.
Njogi-ɗen tan ko wasiyaaji fayde e banndiraaɓe ɓee. Ɗiin wasiyaaji ngoni, kala ko neɗɗo wiyatee mettina, woto wiy ɗum goɗɗo ! Kala ko neɗɗo waɗatee mettina, woto waɗ goɗɗo.
Ɗuum ne addana en naamnaade, holi ko waɗi nayi ene ñaaya, beyi ina njoɓree ? So won tooñɗo leñol, yo o rewne e laawol, tawa bone mum naworaani leñol mum fof. Sabu ene gasa tawa yimɓe leñol makko e koye mum en mbelaaka ko o haalii koo, tee pelii mo heen. Ene moƴƴi ngusten fitinaaji men, ngannden ko heɓtii leyɗeele goɗɗe koo jommbaani heɓtoo en. Ɗuum woni hare leƴƴi ɗo warngooji keewi, pittaali mboomii, tee mbiyaani mbaɗaani. Waɗde noon, ngartiren hakkillaaji men.
Ngannden ko en tagaaɓe, woɗɓe ko tagaaɓe. Ko en jibinaaɓe, woɗɓe ko jibinaaɓe. Ene wiyatenoo « so a yiɗii wirtude jinnaaɓe maa tan, ƴatto giƴe ». Waɗde, so a yiɗii hoyde tan, eto wiyde aɗa hoyna neɗɗo hono maa.
Ngaree ɓamten leñol men, cinken ɗum, njalbinen ɗum, njooɗnen ɗum, kono woto ngañen leƴƴi goɗɗi, woto ñiŋen ɗum en, woto ceyfiten ɗum en. Waɗde woto cemmbinen ƴattotooɗo ɗum en. So ɗum alaa ene ngaawat e hakkillaaji sukaaɓe ngañgu leƴƴi, tee en kumpaaka ko annduɓe men geɗe Diine kaali heen. Hay Baaba Maal reentinii en ko wayi noon e nder jimɗi mum, nde wiyata : « ndeento-ɗen ngañgu leƴƴi nana laya e sahre dunyaa ».
Malal Sammba Gise
