Geɗe keewɗe ine kaalee e luural hakkunde Israayiil e Palestiin, haa teeŋti ko faati e daartol e ngonka Israayiil. Geɗe ɗe yimɓe heewɓe kumpitaaki, ɗe saabii ɗum penaale jaayɗe Orop caaktata ko ine ɓura duuɓi capanɗe jeegom, ñalnde kala e jaaynirɗe mum en. Ɗum ɗoon noon ko parbagaan Israayiil mo jaayɗe Orop ɓurɗe mawnude ƴettitta. Ko ɗuum woni ko jaaynoowo gooto ine wiyee MICHEL COLLON tonngiri « Pelnaale 10 jaayɗe Israayiila ».
Fenaande adannde : « dowla Israayiila sosaa ko caggal warhoore yahuud (juifs) en e kitaale 1940-1945 »
Ko fenaande. Israayiil ko eɓɓaande njiimaandi (koloñaal) ƴettaande e mooɓondiral Bale e hitaande 1897, nde dillere ngenndiyankooɓe yahuud en pelliti jiimde Palestiin. E oon sahaa, helmere koloñaal hersinaaki. Ɓe noddi leyɗe mawɗe koloñaal e oon sahaa mbele aɓe ɗuhoo e wimmbo mum en. Ɓe ɗaɓɓiri ɗum laamu Turki, ɓeen mbiyi ngoƴaaka, laamu Biritaan noon holli ɓe ine yiɗi no feewi, njaɓi, sibu ine yiɗnoo dañde jiimooɓe arooɓe haa hakkunde aarabeeɓe, hakkunde bannge mum en fuɗnaange e bannge mum en hirnaange, koɗa ɗoon, ngam leefɗinde Misra, sibu Misra ko leydi mawndi, paaynundi ɓe. Ɓe njiima gaawol Suwees (Suez) sibu mum wonde bolol faade njiimaandi maɓɓe to Inndo addonoori ɓe ko heewi. Caggal ɗuum ko Dowlaaji dentuɗi Amerik (DDA) lomi yolnde tawi woƴi ɗum en ko petroŋ. Ɗum noon, eɓɓaande koloñaal Israayiila fuɗɗaaki e kitaale 40-44. E oon sahaa gooto leyɗe koloñaal Orop pecci Afrik hakkunde mum en, no talde teewu feccirtee hakkunde conngooje nii e batu Berlin e hitaande 1885. Angalteer, Farayse, Portigaal, Belsik e Almaañ pecci Afrik ɗo afriknaajo gooto tawaaka. Ɗum noon, oon sahaa ko sahaa eɓɓaaɗe koloñaal, Israayiilnaaɓe kersaano e oon sahaa wiyde ko eɓɓaande koloñaal njogii ngam jimoyde Palestiin.
Fenaande mawnde ɗimmere ndee ko : « Yahuud ngoni ko e hootde leydi mum en ɗo laamu Ruum riiwnoo ɗum en e hitaande 70 caggal Iisaa ».
Ɗum ne kadi ko fenaande. Annduɓe heewɓe naamnaama, ine heen yahuud en heewɓe, kamɓe fof aɓe kawri hay uujo wooto waɗaano, hay kootol woodaani. Yahuud en ɓee ko toon keddii, ɓe njahaani hay nokku. Jannguuji mbaɗii ko goonga, eggooji, jillondire, kono kam ko ɓuri heewde e maɓɓe ko ɗoon keddii. Ɗuum waɗii baɗte. Baɗte gadane ko yaltunooɓe e yahuud en e yonta Annabi Iisaa ko palestiinnaaɓe wuurɓe toon hannde ɓee. Baɗte ɗimme ɗee, so alaa yahɓe, holi ɓee yahuud en wiyooɓe ina ngarta ɓee ? Ɓee ko yimɓe wayluɓe diine ngonti yahuud en, ko oropnaaɓe fuɗnaange, hirnaange, ko magrebnaaɓe naatde diine yahuud en, hay huunde ɓe njiidaa e yahuud en wonnooɓe Palestiin ɓee. Ɓesngu yahuud en meeɗaa woodde, wonaa to bannge daartol, wonaa to ɗemngal, wonaa pinal. Ko diine oo tan ɓe ndenndi, kono ɗuum mahataa leñol, jiidude diine addataa wonde leñol gootol.
Fenaande tataɓere ndee ko : « so ɓe koɗii Palestiin, alaa ko bonnata sibu ko moraande, ko leydi ndi alaa jeyɗo, ɗum noon hay gooto jeyaa »
Ɗum ɗoo kadi ko fenaande. Seedeeji teeminannde 19ɓiire ine mbiya wonde Palestiin ko maayo gemha : ndema ka coñal mum yeeyoytee boowal leydi ndii, ko wayi no Farayse : nebam, caabune ekn. Nii woni, nde jiimooɓe (colons) biritaannaaɓe, caggal ɗuum yahuud en, ngari ngam yiɗde hoɗde Palestiin, haa teeŋti tuggi 1920, remooɓe palestiinnaaɓe calii woppude leyɗe mum en ndema, waɗi murtooji, geddooji golle, seppooji e maayɓe. Ndeke Palestiin ine woɗɗunoo wonde moraande. Ɗum fof dartini ɗum ko ndoolndoolaagu jiimmooɓe biritannaaɓe e siyoniste en.
Fenaande nayaɓere : Ɓe mbiyi kadi : « ko goonga palestiinnaaɓe ine ngoodnoo, kono ko kamɓe nawi koye maɓɓe ».
Ɗuum ne ko fenaande. Yimɓe heewɓe ngoongɗiniino ɗum haa nde daartiyankooɓe yahuud en hesɓe mbiyi “alaa, palestinnaaɓe ko riiwraaɓe ndoolndoolaagu, ownugol beeli, e kala golle bonɗe mbele ɓe njaha, ɓe njalta leydi maɓɓe”.
Ɗum ɗoo ko ko faati e daartol nokku oo. So en ngartii e ngonka jooni kaa, eɗen mbiyee ko « Israayiila tan woni leydi demokaraasi e nokku fuɗnaange ɓadiiɗo oo, ɗum noon ine foti walleede, tee kam woni dowla nuunɗal ».
Ko adii fof, Israayiil wonaa dowla nuunɗal, sibu e winndere ndee no diidorinoo, ko Israayiil tan woni leydi ndi keeri mum ndottaaka. Leyɗe winndere ndee kala keeri mum en ko dottaaɗi, haa heddii Israayiil. Doosɗe leyɗe ɗee kala ine waɗaa heen : « ko ɗoo leydi men fuɗɗii, ko ɗoo haaɗi, ko ɗum woni leydi men ». Haa heddii Israayiil. Waɗi noon ko Israayiila ko eɓɓaande koloñaal, anniyiinde yaajtude e leyɗe janane. Yanti heen doosgal Israayiil ko doosgal añamngureewal ɗo winndaa wonde Israayiil ko « dowla yahuud en », ɗum firti ko heddiiɓe ɓee ko arani en, njeyaaka e leydi. Ɗum ɗoo ine luulndii demokaraasi. Israayiil waawaa jaggireede no yiɗɓe demokaraasi. Ine waawi wiyeede eey aɓe njogii parlemaa, aɓe njogii jaayɗe ekn.
Eɗen mbiyee kadi wonde balle Dowlaaji Dentuɗi Amerik (DDA) rokkata Israayiila ɗee (fotde miliyaaruuji 3 dolaar hitaande kala) ngam bommbude e yande e heediiɓe mum, ko ngam reende demokaraasi to fuɗnaange ɓadiiɗo.
Kono ko DDA e hoore mum jogii leyɗe biyeteeɗe « diktatiir » e diiwaan hee (Sawuud, Kowoyti, Misra…). Woƴi DDA toon ko petroŋ, wonaa demokaraasi. Chomsky e Samiir Amin ine pacciri kaan haala haa laaɓi, DDA yiɗi ko fawde junngo mum e petroŋ Fuɗnaange ɓadiiɗo. Kala biyɗo ine saloo ɗuum, ɓe kela ɗum. Yeru mum ko Irak. Kono DDA waawaa wiyde ine yana e yimɓe fof, ine hela ɗum en. Aɓe cokli leydi ɗo ɓe mbaawi ɓaaraade ngam hisnude nafooje maɓɓe, aɓe cokli bees. Ndeen ko « Shah d’Iran » wonnoo oon. Laamɗo kiisɗo jamfinooɗo laamu Moh Sadeh e hitaande 1953. Jooni ɓe mbaasii Iran, ko Israayiil tan ɓe keddoraa. Ko ɗuum addani DDA reende Israayiil mo nganndu-ɗaa ɗooftaaki jamirooje ñaawoore winndere (pellitte ONU), ine yaɓɓa kuule FNgD, ine yaɓɓa potal hakkunde aadee en. Ɗum noon DDA woni ɗoo ko e wolde faggudu.
Orop kañum wiyi woni ko e ƴeewde feere hakkunde palestiinnaaɓe e Israayiila, kono ɗum wonaa goonga, sibu gooto e hoohooɓe Orop meeɗii wiyde Israayiila « onon ngoni tergal noogaas e jeetaɓal Dental Orop ». Ine anndaa ko mbaylaandi njogitaaje Orop huuɓnata kaalis, gollodtoo e mbaylaandi Israayiil njogitaaje. To Farayse ko Lagardere e Dassault. Yanti heen nde Palestiinnaaɓe toɗɗii guwarnama mum, Dental Orop sali heɓtinde ɗum, ndokki yamiroore bommbugol Gasaa.
So a haalii ko wayi nii, so a janngtiima daartol Palestiin goonga goonga ngol, so a hollii nafooje bonɗe DDA e Orop njogii e oo diiwaan, ɗoon e ɗoon ɓe mbiya aɓe muɓɓa hunuko maa, ɓe mbiya ko a gaño yahuud en, woni « antisemite ».
Won e geɗe ine poti laaɓde : so neɗɗo ñiŋii laamu Israayiil, wonaa gaño Israayiila, ñiŋ-ɗaa ko laamu fenaande feewde e aadee en, e yahuud en e juulɓe. Joomum yiɗi ko yo goonga laato, yo nanondiral, yo jam woodoy hakkunde yahuud en e juulɓe, hakkunde kerecee en e woɗɓe to fuɗnaange ɓadiiɗo. Ɗum noon ine foti Israayiila dartina warhoore waɗata to Palestiin oo.
Njaaɓe-ɗaa kadi : « palestinnaaɓe ko dooldooliiɓe, neegɓe, ko owbeeleeɓe, ekn. »
Kono ndoolndoolaagu goonga goonga ko koloñaal, ko konu Israayiila njiimoowu, ngujjoowu leyɗe e galleeji Palestiinnaaɓe ko ine ɓura duuɓi teemedere jooni, ko konu Israayiila kaɗngu Palestiinnaaɓe jogaade nguurndam ndewɗam laawol : hay yahde nder leydi maɓɓe ɓe mbaawaa, sibu hay yahde hakkunde hoɗorde maa e gollordu maa ko maa mbicite-ɗaa, padaa waktu walla ñalwma no woorunoo. Debo-deedi en maayii heen sibu soldateeɓe Israayiil kaɗii ɗum en yettoyaade safrirde. Ɗum noon, ndoolndoolaagu ko jooɗaade e leydi njananndi, ko njiimaandi. Doosɗe Fedde ngenndiije dentuɗi ine heɓtinani kala ɓesngu njiimaangu dartoraade feere kala nde waawi. Ɗum noon, dartagol ine dagii, ko njiimaandi woni ndoolndoolaagu.
Nammnal yimɓe heewɓe naamnitto koye mum en ko nguu ngañgu ngu Israayiila aawi no wayi heewde nii fof, yimɓe ine cikka ngal ɗoo luural alaa safaara, ngañu ine heewi no feewi. Ngannden safaara kaa ine woodi, sibu pelle palestinnaaɓe mawɗe ɗee cakkitiino e kitaale 1960, feere demokaraasi newiinde, so Dowla gooto ko aldaa e ceerungal, ɗo yahuud en e juulɓe e kerecee en e ɓe ngalaa diine fof potndaa. Ko ɗum woni demokaraasi : gorko gooto, debbo gooto, daande wootere. Israayiila meeɗaa jaɓde haaldeede ɗee peeje. Hol sabaabu ? Sabaabu gooto oo : Israayiila jooɗanii ko nafooje faggudu wonande DDA, ine reenana ɗum petroŋ to fuɗnaange hakkunde : wolde ndee ko wolde faggudu, wolde petroŋ. Waawi dartinde ɗum tan ko yimɓe fof ngummoo, to Orop, to Amerik, to Afrik, to fuɗnaange hakkunde, to waawi wonde fof, mbele ardiiɓe politik e jaayɗe (ɗe kaalataa goonga), ngam artirde goonga…
Michel Collon
Fulo : Bookara Aamadu Bah
