Coñce e ñeeñal leñol ngoni denndaangal gannditirɗe leñol, ko ɗe maande e maantorɗe, paarnorɗe , e beltorɗe leñol maa renndo jiidungo aadaaji e goowaaɗi e tawaaɗi.
Conce e ñeeñal leñol coomi ko denndaangal kebtinirɗe keeriiɗi kala dental maa renndo jiidungo ɗemngal, dimɗanngal hoore mum, guurdungal e nokku gooto maa falnde wootere.. Kala mo haali coñce e ñeenal leñol, ma ciforo heen leñol ngol, etee kala mo haali leñol toɗɗii ko demngal.
Ndeke dottude keerol hakkunde conce, ɗemngal e ñeenal leñol wonaa huunde newiinde sabu ɗee geɗe:
- Ɗemngal jeyaa ko e geɗe renndoyankooje baɗeteeɗe, jiyateeɗe, maantinɗe e nder daawal nguurndam kala renndo ɗo ngal huutortee ;
- Ɗemngal ko kuutorgal, ko ngal gollorgal maa njogitaari kala aadee ngam waawde wostondirde miijooji mum e woɗɓe hoɗdaaɓe ;
- Ɗemngal jeyaa ko e geɗe tagooje kaaldigal, kuutondiral, jotondiral, e nanondiral ngam jaajgol nguurndam e jeeñtingol dañal kala renndo yiɗngo ñiɓaade e ñiiɓde ko duumii ;
- So en njaɓii demngal ko kuutorgal, gollal maggal noddi ko ñeeñal gila e tafngo haala, e sawtowol e gowlaali (haala ina hitta, ina wela, ina metta, ina yurminoo, ina yooɗtoriɗa…) e fawaade e ngadduka maa kattanɗe kaaloowo o.
E yeru, mbiyen :
- wonaa jimɗo jime Ceerno Aamadu Boynaaji fof nandina e Ñokkaan Jibi Selli ;
- wonaa daarɗo Yero Maama fof nandina e Kamarel ;
- wonaa jeewtuɗo njalniika fof woni Aamadu Saar…
Ndee anndinoore ma wallit en faamde darnde ɗemngal e nder coñce e ñeeñal Fulbe. Coñce e ñeeñal leñol ngol keewi feeñde ko e sahaa ɓoornungal, e yannge, e wolde, e raddo, e jolal waalo, e coñal, e polindaaji, e fiyfiyre, e innde, ekon. Ma wonii ɗe ngadoo gollal ngal, ma ɗe njahdii heen, ma ɗe mbattindiima ngal.
Hol sifaaji coñce ? Coñce ene cifee e ciiri ɗiɗi ceertuɗi: Ina woodi coñce binndaaɗe : ɗum ɓuri toɗɗaade ko ley- ɗeele kuutoriiɗe binndol ɗemngal mum en gila ko ɓooyi e nder nguurndam mum en ; Ina woodi coñce ɗe mbinndaaka :ɗum ko haala kaalaaka tan.
Hol sifaaji coñce ɗe mbinndaaka ? : Ene siforee coñce kaalaaɗe : daari, e daarti, e cifti, e gaanti, e pulaareeje. ɓittooɓe kollitii ɗe njibinaa ko e nder leyɗeele Afrik guurnoode e daawal caru, e hiiɗeende, e ɓitteende hiisnde, wonande laamuuji tuugiiɗi e kalifaandi. Coñce e ñeeñal leñol noon, mbaawaa ƴellitaade so wonaa e deeƴre, e teeyre hakkille e ngonka. Golle tuubakiri majjinii yoga e ngonka men, e kuutorɗe men, sabu ɗe lollini ko kulol, e caru pinal, e weftilaare hakkillaaji ɓesngu. Ɗum waɗi keddora ɗen tan ko haala kaalaaka.
Ceŋɗe coñce men: En kollitiino wonde coñce men njeyaa ko e mbaadi mbattindiindi e ngonka leñol ngol, sabu ko ɗe joowondiral humpi- tooji gila e mawɓe adiiɓe. Ɗe kuutortoo ko haala nguurka, haala cañiika, haala mbelka e sahaaji beñiiɗi haala njobotooka mijo e haakkile wonande kaaloowo o e keɗ- totooɗo o fof, tawa kadi aka yahdi e nguurndam. Haala kaalaaka e nder renndoFulɓe (Haal Pulaar en) ina heewi manooje, e njettoor, e askooji jaambareeɓe, maa jime golle e baɗle. Ko noon ne kadi coñce men keewiri soowreede jawdi nehaandi, maa mbarakon ladde, ngam siftinde dental ngal ko waɗnoo maa ko jommbaani laatoo.
E fawaade e fannuuji garooji les ɗi, haala kaalaaka ina soomi tinndinooje moƴƴere, e ndimaagu, e jokkere enɗam, e kuutondiral, e koddigal, e kaaldigal, e musiɗɗaagal, e jaambaraagal, e cuusal, e muñal, e nuunɗal, e reentaare, e nehdi. Umar Hammaat Daat Tommbo-ɗee ko heddii ko tonngoode faynde Nana feewde ñaamo : Dat Umar Hammaat, hooreejo teddungal, Aadama Bah, kalfinaaɗo kumpital, Haamiidu Bah, kalfinaaɗo Jaŋde e Umar Muusaa Sih, hooreejo Catal.
