Eɗen udditaa ɗoo damal binndanɗe, tawi faandaare mum ko loowtoyde ɗe e lowre Wikipédia. Binndanɗe ɗee ina mbaawi wonde firo binndanɗe Wikipédia gonnooɗe e ɗemɗe goɗɗe, walla binndanɗe goɗɗe. Eɗen njaakorii maa wood yantuɓe e men e ɗeen golle… Maa en ngartoy heen.
Ngalɗoo natal hollitta ko garaangal Saamori Tuure to Ndar, ñalnde 4 saawiyee 1899 (duuɓi 115 hannde). Saamori sokaama ɗoo hade mum joñoyeede nder duunde ina wiyee Almaami Saamori Tuure jibinaa ko hedde 1830 to Miñambaladugu nder leydi Gine hannde ndii. O foolaa ko to nokku ina wiyee Gelemu, nder Koddiwaar hannde oo. O sankii ko ñalnde 2 suwee 1900 to Jole, nder leydi Gabon hannde ndii. Ko kanko sosnoo laamaandi Wasulu, o dartii naatgol koloñaal Farayse e nder Afrik hirnaange.
Cukaagu makko Saamori jibinaa ko hedde 1830 to Miñambaladugu (nokku gonɗo hannde to worgo Gine). Baaba makko ko julanke jula. O mawni ko e Afrik hirnaange e yonta maantinirɗo mbayliigu, sabu naatgol oropnaaɓe. Njulaagu mbaɗdetenoongu e oropnaaɓe addanii huunde e Dowlaaji Afrik alɗude. Ko noon kadi kuutoragol petelaaji wayliri mbaydiiji golwole e nokku hee. E hitaande 1848, soofaaji laamɗo galle Siisee en ina wiyee Sori Buraama, ndahi yumma mum Saamori, hono Sokna Kamara, mbaɗti ɗum korɗo. Nde tawnoo Saamori alaano e oon sahaa kaalis ko soodtiri ndimaagu yumma mum, o rokkiti hoore makko oon galle ngam rimɗinde yumma makko. Ko ɗoon o janngi kuutoragol kaɓirɗe. Ina wiyee wonde o gollaniima galle Siisee en ɓee « duuɓi 7, lebbi 7 e balɗe 7 ».
Caggal ɗuum o angisii duuɓi ɗiɗi e nder konu Saranse Waare Mori, kooninke mawɗo e nder leñol Beretee en, haɓdiiɓe Siisee en, hade makko ruttaade to koreeji makko Kamara en. E hitaande 1861, e nder Diyaala, o waɗaa, kanko Saamori, Keletigi (mawɗo wolde). Ko ɗoon o woondi hisnude leñol makko e bone Berete en, e Siisee en. O tafi konu mawngu, o ardini ɓiɗɓe baabiraaɓe makko e sehilaaɓe makko koyɗe konu nguu.
Naatgol Sudaan
Nde Al Hajji Umar Taal sankii e hitaande 1864, ardinooɓe konu mum ngoni e feccitaade laamaandi mum, gooto fof ina sosa dowla mum bannge. E oon sahaa, hedde 1867, Saamori, joginooɗo konu mum timmungu sara Sanankoro faami wonde ina foti daranaade geɗe ɗiɗi : sosde konu mbaawngu, ɗooftiingu, njogiingu kaɓirɗe jaynge kese, kam e mahde dowla tiiɗɗo. Ko ndeen o tuubi, sibu makko faamde ngootaagu laamaandi makko tuugotoo ko e diine. Ɗuum kadi ina faamnina en ko addani mo wiyeede Almaami, so laamiiɗo, gardiiɗo diine. E hitaande 1876, Saamori dañi heɓde petelaaji looweteeɗi rewrude e koloni Engele en biyeteeɗo Sierra Leone (Sieraa Leyoon). Soofaaji konu makko njogitinoo ko jaasiije e laɓɓe e petelaaji. O ardii ngu, o heɓti falnde Bure nder wuro Sigiri, alɗungo kaŋŋe (hannde, huunde e ndeen falnde woni ko e Gine e Mali). E hitaande 1878 o waɗti hoore makko famaa (gardo konu) e nder laamaandi makko Wasulu. O waɗi Bisanndugu laamorgo makko, omo jokkondiri e laamaandi Tukuloor ndi o heedondiri to bannge njulaagu e dipolomasi. E hitaande 1881, caggal wolde muusnde, Saamori hisni njiimaandi mum e Kankan, wuro njulaagu mawngo, haa arti noon e njulaagu goro, jiimngo e maayo Milo, reenirgo laabi njulaagu keediiɗi. E hitaande 1881, laamaandi Wasulu tuggi ko Seraa Leyon hannde oo, haa yettii Gine e Mali e rewo Koddiwaar. Saamori ina haɓanoo heɓtude laamuyon catikon kam e hisnude ngonka mum. O ummanii jogodaade e Engele en wonnooɓe to Seraa Leyon jotondire moƴƴe, o jokkondiri kadi e Laamu Diine Fuuta Jaloŋ.
Jaggondire gadane e tuubakooɓe Farayse Maayirɗe kitaale 1870, Faraysenaaɓe puɗɗii naatde e jiimde Afrik hirnaange ummoraade fuɗnaange Senegaal, ngam yettaade maayo Niil nder Sudaan hannde oo. Ɓe etii kadi yahde worgo, faade tuddule maɓɓe to Koddiwaar. E nder ɗuum ɓe kawri e Saamori, ɓe nanngondiri e mum.
E feebariyee 1882, konu Farayse yani e konuuji Saamori uddunooɗi Keñeraa. Saamori riiwti ɓe, kono, nehdi e njogitaaje konuuji Oropnaaji ɗii paayni mo no feewi. O waɗi feere kala mbele omo hanndoo Farayse. O idorii yaajtinirde laamaandi makko faade worgo ngam hisnude jokkondiral e Liberiyaa. Ko ndeen tuubakooɓe Farayse e gardagol guwerneer Antoine Combes to Sudaan etii, e hitaande 1885, heɓtude oogirɗe kaŋŋe Bure, kono Saamori dartii ɓe. O fecci konu makko e koyɗe tati, o yaniri e konu koloñaan banngeeji fof, o waawni ɗum en ruttaade.
Kono, ɗo yahnoo fof, Saamori yaaɓani haaldeede nde faami waawaa dartaade konu koloñaal. Nii woni o siifondiri e maɓɓe nanondiral njulaagu ñalnde 28 masre 1886, o heɓtini njiimaandi Farayse dow fonngo nano maayo Niiseer.
Wolde e poolgu
E hitaande 1887, Saamori tawi tafii konu nehiingu, ngu 30 000 haa 35 000 soofaa, njuɓɓiniraangu no konuuji tuubakooɓe njuɓɓirnoo nii, peccitiingu e koyɗe koyɗe (pelotoŋaaji e kompañiiji) e fotde 3 000 waɗɗiiɓe feccitoriiɓe e koyɗe koyɗe, koyngal fof 50 puccu. Kono Farayse ina fellitnoo haɗde Saamori tiiɗtinde ngonka mum. Ɓe ngoni e urɓude murtooji tirbiiji ɗi naataani diine, ɗi Saamori laaminoo. Ɓe ngoni e ŋosirde laamu makko to bannge hirnaange, aɓe mbaawna Saamori siifde nanondire ɗo o heɓtinta njiimaandi maɓɓe e ɗiin nokkuuji, ɗuum ko hakkunde 1886 e 1889 (nanondiral Bisanndugu e nanondiral Ñaaka).
E lewru Mars 1891, konu Farayse e gardagol Arsinaar, yani e Kankan. Saamori, nde tawnoo ina anndi paddooɗe wuro ngoo mbaawaa falaade obiiji konu Farayse, dartorii hare bettel. Woodi ɗo o fooli taƴe konu Farayse peggunooɗe (Dabadugu e settaambar 1891), kono o ronki yaltinde tuubakooɓe Farayse e nder laamaandi makko.
E lewru suwee 1892, kolonel Humbert lomtinooɗo kolonel Archinard, ardii taƴre konu, heɓti Bisanndugu, laamorgo Waasulu. To bannge goɗɗo oo, Engele en ndartini ko njeeyatnoo mo kaɓirɗe koo, ngam ɗooftaade « nanondiral Bruxelles ngal 1890 » jowitiingal e ustugol njeeygu kaɓirɗe, e wiyde ngaal nanondiral, jojjungal ngam haɗde njiyaagu afriknaaɓe.
Hankadi Saamori woni e ruppaade kuccondiral konuuji, kono, kala nokku mo o woppi, o duppat ko wonnoo heen fof haa laaɓa. Ndeen feere addanii mo leeltinde ngabbaagu Farayse, kono kadi taƴondirii mo e nokkuuji ɗo kaɓirɗe ummortonoo mo, ko wayi no Liberiyaa. Nii woni o luuñtitorii bannge fuɗnaange, hedde maayo Bandaama e Komoye. Farayse faalkisii mo, ɗoon ɗo nokku mo o ari oo jeyaaka e nokkuuji ɗi anniyii jiimde jooni.
Noon ɓe ngoori haa nde ɓii Saamori yani e taƴre konu Farayse, boomi ɗum. Ɗuum addani Farayse ummanaade yoftaade e dabbunde/ceeɗu 1898. Ko e nder ɗuum Guroo nanngi Saamori weetndoogo 29 settaambar 1898 to Gelemu, to Koddiwaar, e joñtoyeede to Gabon. Ko toon o woni haa nde o sankii ñalnde 2 suwee 1900, caggal paawngal jofe.
Ko o ɗacci
Sikke alaa heen, Saamori woni neɗɗo ɓurɗo tampinde Farayse e nder diiwaan hirnaange Afrik oo. Ko ɗuum addani ngenndiyankooɓe afriknaaɓe kadi limtude mo e jaambareeɓe dartiiɓe njiimaandi koloñaal. Masa Makan Jabaate waɗii e makko tinndinoore « Une hyène à jeu » (1988) ɓaarnunde ciifgol nanondiral KeñebaaKuraa, ɗo Saamori Tuure woppanta Farayse fonngo nano maayo Niiseer e hitaande 1886.
Diɗɗal Bembeya Jazz National mawninii Saamori e nder jimol mum « Regard sur le passé »jaltungol e hitaande 1969. Jimol ngol ina jarfa dartagol koloñaal ngol Tuure dartii, e fuɗɗoode mahngo leydi Gine. Alfaa Bolonndi, jimoowo Koddiwaarnaajo, yimii mo kadi e jimol mum « Bori Samori » (caaktangol e hitaande 1984) ngam siftorde Saamori Tuure.
Fr.wikipédia.org http://fr.wikipedia.org/wiki/Samory_Tour %C3%A9
Fulo : Bookara Aamadu Bah
