vendredi, octobre 31, 2025
Google search engine
JaɓɓordeGanndiwalƁalliwalFiyakuuji ɓalliyankooji (2) : Mooɓam e ngonkaaji mum

Fiyakuuji ɓalliyankooji (2) : Mooɓam e ngonkaaji mum

Muhammadu Faliilu Sih, caggal deftere mum Hiisiwal, yaltinii winndannde faatunde e ƁALLIWAL (Physique). Eɗen njokka ko puɗɗino-ɗen yaltinde heen e tonngoode 150.  Tiitoonde mayre ko “HUUNDE E FIYAKUUJI ƁALLIYANKOOJI”.

Njokken winndannde Muhammadu Faliilu Sih, yowitiinde e ganndal ɓalliwal

En nganndii jooni ko woni mooɓam. Nde tawnoo ko cañu ngeɗon kaal-ɗen kon, maa tawe wonnde no cañol ngol siforii fof, mooɓam njeñtojam ɗam jogoroo sifaa jahduɗo heen. Ɗum ina hokka mooɓam mbaydiiji tati haa nay.

Hannde, so en ƴettii haayre, en ƴettii kosam, en ƴettii cuurki, ma en taw ko mooɓe ɗe njiydaa mbaydi. Heen mooɓam fof e mbaydi mum. Ndiin mbaydi kaaleteendi ina wiyee NGONKA mooɓam ɗam. So en ƴettii nguu yeru ngaroowu : woni NDIYAM, so ɗam buuɓnaama, ɗam wonta booɗde, ɗam nannda e haayre ndee, so ɗam wulnaama ɗam suurka ! Eɗen poti waɗde laaɓndikinaade hol ko kewata e ɗii fiyakuuji. Mate mooɓtooje cosɗe ndiyam ɗam ɗee mbayloto walla ? So ƴeewaama tawee ɗe mbaylotaako, kono ko jokkolɗe hakkunde majje ɗee mbaylatoo. Ngati ɗeen jokkolɗe ina tiiɗta, ina leefta, ina taƴa. Ɗii mbaydiiji tati ina kawra ngonkaali tati mooɓam.

Tiiɗndi

Tiiɗndi ko ngonka mooɓam ɗam jokkolɗe hakkunde geɗe mum nderiwe, woni moɓon mum e moɓtooje mum en, tiiɗi. Ɗeen jokkolɗe tiiɗɗe hakkunde geɗe nderiwe rokka tiiɗndam mooɓam ɗam e kuuɓal, tawa so ɗam fawaama ɗam deeƴa, ɗam heddoo, ɗam fe­ŋoo heeda ɗo gootel. Hono no haayre, no leggal, no faɗo, no yaaɓre… Hay so geɗe nderiwe kala mooɓam ndeeƴaani, ɗaanaaki, ko dimmbooje, ɗe tiiɗndi ɗee ndimmbata ko e sato faaɗngo ñiiɓre mum-en, ɗe ngoɗɗoytaa.

Ndeelam

Ndeelam ko ngonka mooɓam ɗam jokkolɗe geɗe nderiwe mum leefi, njaafi, maa boom taƴi. Tawa so ɗam mooɓam fawaama, geɗe mum nderiwe ina njogii wellitaare ɓosgol, ngona e ɓosde, DEELAADE. Wulnude tiiɗndi ina addana jokkolɗe mum leefde, waɗde ndi wonta ndeelam. Ko noon Baylo waylirta njamdi, ko noon Booɗe ndiyam caayirta. Ndeelam ina jogii fannuuji ɗiɗi :

Ndalƴam. Ndalƴam ko to jokkolɗe ɗee njaafi kono ina kedditoraa tawo. Waɗde haa jooni ceŋondiral hakkunde mooɓtooje ina woni. Hay so mooɓam ɗam ina jogii wellitaare deelaade, won to nde haaɗi. Ndiyam ko heen limtatee, kosam en, ƴiiƴam en. Yoga e geɗe jiyatooɗe ɗe fulɓe njettata « ƊAM » ko heen jeyaa.

Iñcu. Woni iñcu ko ndeelam ɗam jokkolɗe mum njaa fi haa boom taƴi. Waɗti hanti so ɗam fawaama tan, ɗam fuccitto, ɗam seerta (sabu jokkolɗe taƴii), ɗam saroo e sato majjam. Ɗum ko cuurki e yeru. Iñcuuli keewɗi yitere yiyataa, kono nana ɗoo. So goonga yimɓe koɗi ko e maayo iñcu, no liingu hoɗiri e maayo ndiyam. Nguun iñcu woni mbeeyu satiingu leydi ndii, e ngu loowi iñcuuli keewɗi, ina e majji ko wiyatee Ngurwel, woni ko poofaten nafta ɓalli men, innde mum ndeke wujjaani. Ko ngurwel jogii nguurndam. Kono ɓuri heewde e mbeeyu ko iñcu mbiyateengu Waasngurwel. Sifaa nderiwo kala iñcu ko finnere. Ngati moɓon nderiwon kala iñcu ngoni ko e iñcere mawnde, e kon pinni finnere hulɓiniinde, e kon piddi no feewi, sabu taƴu jokkolɗe ɗee, hanti kon ngalaa ɗo kon nangtii tiiɗa, ko e wellitaare mawnde kon ngoni, ko ɗum addi henndu ɗoo e ɗaa.

Ɓoljam. Ɓoljam wayi ko no ngonka nayaɓa mooɓam nii. Gila naane kaalatno-ɗen ko jokkolɗe hakkunde moɓon, kono hoto njejjiten wonnde nder moɓon too e hoyre mum ina waɗi jokkolɗe, teeŋti hakkunde aalundere e kuɓwon. Won no mooɓam wulnirtee, ɗeen jokkolɗe e koye mum en ina taƴa, kuɓwon ɓoloo, ngoocoo, ngonta « laru kuɓwon », ko nguun « laru » wiyatee ɓoljam, sabu koko ɓolaa.

Dirtal ɓalli

En mbiyi wonnde ɓalndu ko hettere mooɓam, ina wona kaaƴel, ina wona werlaa, ina wona ndiwoowa, ekn. Jooni kaalen seeɗa tan kuule dirtugol majje. Kokken ɗoo won e ganndinooje :

MOOƁRE. So ɓalndu jogaama, won tiɗɗannde ndu loowi. Ko ɗum hollata teddeendi mayru e won e nokkuuli.

SEMMBE. Woni semmbe ko ko waawi ñoƴƴude ɓalndu, ma dirtinnde ɗum, maa selnude ɗum walla dartinnde dirtal mum.

NJAAWEEKI. So ɓalndu ina dirta, njaaweeki mum hawrata ko e yerindo dital dow tuma.

HARTAANGO. Hartaango ɓalndu dirtoondu ko yerindo njaaweeki dow tuma. Ina maantini e fiyaaku dirtugol won e kuule.

Kuule Newton. E nder teemedannde 17re, ɓalliyanke-hiisiyanke biyateeɗo Isaak Newton wiɗtii, winndi deftere ruttorde. O tonngii heen kuule keewɗe. Ina maantini heen kuulal biyateengal « Diiñorgal dirtugol », ngal wiyi ko : « So ɓalndu ina e dirtal, ɓeeydal semmbeeji pawiiɗi e mayru hawrata ko e cowol hakkunde mooɓre mayru e hartaango mayru. » Kuulal gonngal kadi ina maantini heen : « Kala ɓalli ɗiɗi ina pooɗondira. Pooɗol ngol ina ɗowondiri e cowol mooɓe majji, e ngol ɗowondiri kadi e baklal fiyannde ɗimmere goɗɗondiral majji. » Ko ngol pooɗol mbiyaten Gostondiral ɓaaƴal. Kam sabii caamngol ko weeyi, kam sabii daraade e leydi, kam saabii lewru wannganoo leydi, kam saabii leydi wannganoo naage, reeni cañu weeyo. E ko heerii, leydi ina jogii ɓaaƴal mum, ina ɓaaƴa, ko ngalɗoo ɓaaƴal nanngi en dow mayri. Ko kanngal saabii semmbe TEDDEENDI. Ɓalndu kala ina jogii teddeendi mum, ko semmbe ɓaaƴoore leydi ndii, waddi nde tuppii ko e mayri. Teddeendi ko cowol mooɓre. Ko kaal-ɗen dow ɗoo koo ɓuri tooɗɗaade ko tiiɗndi. Jooni kaalen seeɗa fiyakuuji ndeelam :

LOOWRE. Ko loowre haalanta en no foti nokku hattani loowde. Waɗde kala ko wiyatee nokku (woni waawi loowde) ina jogii loowre mum. Ko loowatee ne kay ina jogii loowre, woni loowre nokku ngu ɗum hebbinta, fota rip. Ko ɓetirgal kuutorangal no feewi nder gannde toɗɗiiɗe ndeelam.

MOƁ-LOOWRE. Moɓ-loowre ko ɓetoore yerindo mooɓre dow loowre. Ina holla hol ɓurɗam tekkude hakkunde mooɓe ɗiɗi. Yeru ƴetten mooɓre haayre, ƴetten mooɓre wiro fotnde noon. Ma en taw loowre wiro ko ɓurata mawnude e loowre haayre ndee. Waɗde ko loowre haayre foti e mooɓre koo, loowre wiro fotaani. Hollii tigi tekkeeki ɗee mooɓe.

ÑOƳƳERE. So semmbe fawiima dow ɓalndu, bannge semmbe sawndiinge ɓalndu ngee yiɗata ko « seekde » ndu. Bannge semmbe faliinge ɓalndu ngee ñoƴƴat, ko yerindo ngeen bannge dow wertaango ɓalndu ñoƴƴaango ngoo woni ñoƴƴere ndee.

DUÑAL ARSIMED. « So ɓalndu sooriinde e ndeelam ina yee duñal tuppungal ngal dow, semmbe ngaal duñal foti ko e semmbe ndeelam ndirtuɗam sabu coorogol ngol. » Waɗde ngal duñal yiɗata ko tammbaade ɓalndu nduu. So ngal waawtiima ɓaaƴol leydi dow ɓalndu hee, ngaan saanga ɓalndu ndu haya. So ɗum alaa ndu muta. Ko ɗum waɗi so ɓalndu yaajii tawa teddaani haa ɓurti ina waawa dirtinnde ndeelam keewɗam sabu njaajeendi mum, pooɗol leydi hakindoo sabu mooɓre mum ɓurtaani, duñal ngal ina hasii waawde ɗum haynude. Laana ko noon wayi. Mbeeyu ina jogii ñoƴƴere mum, finnere geɗe mum nderiwe e teddeeki caabii ndeen ñoƴƴere. Nde ɓuri hoybude ko dow. So cuurki ndiyam ŋ­abbii, mbeeyu ɓura « tekkude », waɗde fiyakuuji nderiwi ɓura deeƴde, ngaan saanga ñoƴƴere ustoo, ko ɗum waɗi so ñoƴƴere ustiima ina hasii to o saama. Ñoƴƴere ko etoore faayodinnde e gannde i-mbeeyu.

Muhammadu Faliilu Sih.

Haa tonngoode faande njokken e Caasam e Gollal.

RELATED ARTICLES

WOPPU ƊOO YOWRE

Tiiɗno winndu ɗoo yowre maa
Tiiɗno winndu ɗoo innde maa

- Advertisment -
Google search engine

Most Popular

Recent Comments