mercredi, décembre 31, 2025
Google search engine
JaɓɓordeWeeyiwalKUULE ASAMAANGanndal Kuule Asamaan walla "Astoronomii" (7)

Ganndal Kuule Asamaan walla « Astoronomii » (7)

Eɗen njokka yaltinde deftere nde musiɗɗo men Umar Abdalla Wele wallifi, yowitiinde e ganndal weeyo. Eɗen njaakorii maa ɗum ɓeydan yimɓe ganndal, hokka ɗum en ɓeydaaɗe faamde taariindi mum en, haa arti noon e « luggeendi » walla mbiyen  » niɓɓe kammu  » e kaawisaaji mum. Teskuyaaji mon noon ina coklaa no feewi. Fooyre Ɓamtaare

Njokken naamnde. Naanmnde ɗee, ko naamnde keewɗe faayiida, eɗe ɓeydana en kadi faamde ko haalaa koo e ko winndaa koo. Ɗee naamnde noon ko e jeewte men e nder Rajo Muritani e kitaale 1988 – 1989. Ɗum waɗi hettere heddiinde ndee, tiitoraa ko “ Naamndiiɗo jaabaa ”

Hol ko waɗata hoodere siirtaade ?

Eɗen keewi yiyde jamma pooye jaawɗe ciirtotooɗe e weeyo, mbiyen ko koode ciirtotooɗe. Ɗum ena yiyetenoo gila e mawɓe men adinooɓe. Ɗum meeɗii rewreede joomiraaɗo, walla kala nde ɗum waɗi, sikkee won ko ɗum addorta. Haa e ñalawma hannde oo, wontii hankadi aada, kala nde yimɓe njiyi hoodere ena siirtii, mbiyata won ɗo mawɗo ganndaaɗo maayi, walla won ɗo laamɗo mawɗo moƴƴo maayi ; caggal ɗum ɓuudo-ɗen.

E nder aduna men hannde oo (1989), wuuri e dow tagofeere men Leydi ndee ko miliyaaruuji 4 neɗɗo, pawɗi miloŋaaji (gila e tigguuji haa e mawɓе nayeeɓe oskos, debbo yoo gorko). Ñalnde fof noon e aduna hee, ko foti e teemedere miliyoŋ (100 000 000) hoodere ena siirtoo e weeyo leydi ngoo ; (heen ena ciirtoo ñalawma tawa en mbaawaa yiyde sabu naange). So en kiisiima, e nder balɗe 50, siirtatoo ko miliyaruuji 5 hoodere (5 000 000 000) ender weeyo leydi ngoo ! Ndeke sinno nde hoodere siirtii fof mawɗo moƴƴo maaya, walla laamɗo moƴƴo sankoo, hannde hay laamɗo moƴƴo gooto heddaaki e aduna hee, sabu keewal koode ciirtotooɗe ɗee e nder balɗe 50, ɓurtiima keewal yimɓe e nder aduna hee. Ndeen kay ma a taw hay cukalon moƴƴon njahorat heen kisa ! Caggal ngel ɗoo hiisayel, paamondiren tawo e ko fayti e innde  » hoodere  » ndee.

Sabu hol ko woni hoodere siirtatoonde ? Ko heewi e men cikkata hoodere siirtatoonde ko koode ɗe njiyaten e asamaan jamma ɗee, ko kañum en teɓɓittoo, ciirtoo mbaɗa laasi (mbaɗa wicco). Wonaa noon ! Koode ɗe njiyaten e asamaan ɗee, en ñaagaaki Álla nde leydi takkii e majje saka siirtaade ɗe ! Naange wulnge nge njiyaten ñalnde fof ngee, ko hoodere, en kaaliino ɗum. Hakkunde naange ngee e Leydi ndii, ko 149 600 000 km, kono ƴeewee nguleeki mayre. Takko naange ngee, nguleeki mum ena yaha haa 6 000 (degere) ; e nder mayre ko miliyoŋaaji degere (ndiyam pasɗam ko 100 degere tan). Etee, hakkunde hoodere tigi-rigi no naange nii ę leydi, so won potnooɗo heen siirtaade, ko leydi foti, sabu en mbiyiino naange men nge maa ɓur leydi mawnude laabi 332 000. Etee won e koode ɓuri naange men ngee mawnude laabi ujunnaje ! Ndeke, koko famɗi foti siirtaade e dow ko mawni ! Kono en njahaani toon, sabu ciirtagol woodaani hakkunde hoodere e tagofeere. Woni hakkunde majje tan ko taaragol. Koode tigi-rigi ɗee, ena ngoɗɗi no feewi sanne, etee ngoɗɗeeki kii, en mbaawaa waɗde limoore ndee e deftere ndee, so ɗum ɓetiraama kilomeeteruuji. Ngarten e naamndal men, woto en majjoyde e nder weeyo ngo hay gooto, so wonaa Alla, anndaa ɗo haaɗi !

Ko woni hoodere siirtatoonde?

Ko mbiyaten koode ciirtotooɗe koo, wonaa koode, ɗum wayi ko no annama dooɗe nii, walla kaaƴe nii, walla jamɗe tawa noon ɗum mawnaani. Jooní noon, tawde ɗe naatirta e weeyo Leydi ngoo ko eɗe ngondi e njaaweendi mawndi, pofagol majje e henndu weeyo ngo waɗata haa ɗe kuɓɓa, ɗe cuma. Ko pofagol majje e molekile henndu weeyo ngoo, waɗata ɗe sumde (molekile ko ngabbon ndenndowon haa ngonta ɓalndu, ko gaaluuɗe (aaludere) ɓalndu, oɗon mbaawi anndude ɗum e deftere nde mbaɗatnoo-mi, faytunde e Metewo, walla weeyaango). Ko cumu ɗee ɗoo geɗe e nder weeyo leydi mbiyaten koode ciirtotooɗe. Geɗe ɗee (kaaƴe, walla kaaƴe dennduɗe e jamɗe) cumata ko e faɗo weeyo wonngo to tooweeki potki e 80 km e dow koye men.

Hol to ɗee kaaƴe ngummotoo ?

Asamaan winndere ndee ena heewi kuule. Naange, Leydi, koode, lebbi, tagopeeje e geɗe keewɗe goɗɗe fof ko kuulon winndere ndee. Kon ngeɗon hono mum en ko miliyaaruuji e miliyaaruuji e keewal, limotaako alla e heewde. Yeru, ndaaree jooni baawngal (won wiyooɓe ɗum « laawol hakkunde jeeri e waalo », heen e remooɓe men walla heen e fuutankooɓe annduɓe geɗe asamaan, ena ñaawira ɗum gargol walla jawtugol dumunnaaji. So en kooyniima jamma, ɗum wayata ko no laawol ɓurngol sukkitde koode nii, palingol dow asamaan). Baawngal ko ɗeental koode. E nder baawngal ko miliyaaruuji e miliyaaruuji koode ; e nder heen ko miliyaaruuji e miliyaaruuji e miliyaaruuji tagopeeje. Oɗon nganndi tagofeere wootere ena waawi jogaade ko ɓuri lebbi sappo (leydi jogii ko lewru wooturu ndu njiyaten e dow koye men jemma nduu, kono Supiteere jogii ko lebbi 62). Ndeke ena waawi taweede heen miliyaaruuji lebbi. Ɗoo jooni ɗo kaaIden tan ko hol ko baawngal gootal waawi jogaade ? Ender winndere ndee, ko miliyaruuji baawɗe ! Ndeke kuule ɗee, Ko alla tan anndi, hay gooto waawaa ɗum limde e keewal. Kuule asmaan ɗiɗi e nder ngal ɗoo keewal, ena mbaawi felɓondirde e nder doole ɓurtuɗe, e nder semmbe moolanaaɗo Alla, saroo e aduna he, e dow njaaweendi e heñaare mawnde, wooda heen ko naati weeyo men ngoo, leydi fooɗa ɗum, pofagol e henndu weeyo ngo suma ɗum. Walla wooda doole e semmbe moolanaade Alla, ko nanndi e doole ɓuucotooɗe walla semmbe fooɗafooɗoondu ɗe kaalno-ɗen ɗee, njana e gootal e geɗe winndere ndee, fusa ɗum, ɗum fetta saroo e asaman, wooda heen ko naati e weeyo men ngoo.

Ko ɓuraa sikkeede e jeɓɓileede, koode ciirtotooɗe naatooje e weeyo leydi, ɗe njiyaten jamma ɗee, ngummotoo ko hakkunde tagofeere Supiteer e tagofeere Maars. Hakkunde ɗee tagopeeje ɗiɗi, ena woodi paftol (walla lefol) kaaƴe, walla kaaƴe gonduɗe e jamɗe tawi ndañaani renndude haa ngona tagofeere. Ko ɗoon ɗe ndeggondiri e weeyo majje, eɗe kaya e weeyo majje, eɗe njogii ɗoon laawol ngol ɗe taardotoo naange, no tagopeeje ɗe tardotoo naange nii. Heen e majje ko mawɗe, maa gurkaaƴe ɗe njiyaten ena tullinii e leyɗeele men ɗee, ma ɓur « suudu fowru » to Jowol, ma ɓur haayre Asaba to Muritani walla haayre ngaal to Senegaal, walla ɓura haayre Kameruun, heen kadi ena njaasa ɗe mawnude. Ɗee kaaƴe, sahaa fof ena pelɓondira, kela, pusa, heen pilta haa naatoya e laawol leydi, haa naatoya e weeyo leydi. E nder gorol  » asteroyid  » ngol (hono gorol kaaƴe gonɗe hakkunde Supiteer e Maars), heen e majje ena nganndaa, ena innaa, mawneeki mum en ena ɓеtaa : heen haayre wootere mawneeki mum ko 740 km, nde wiyetee ko Seeres (wonaa Seereer dey ! Eɓe keɓa !), woɗnde ndee wiyetee ko Palas, njaajeeki mum ko 200 km, Westa njaajeeki mum ko 380 km, Eros ko 20 km, woɗɗunde ndee ko Herm, njaajeeki mum ko Km gooto. Ujunnaaje e ujunnaaje kaaƴe goɗɗe ena ɗoon, ene ngondi e majje, kañje fof eda mbaɗi gori-gori, eɗe taaroo naange no tagopeeje ɗee nii. Ɗee kaaƴe ena mbiyee  » tagopewkon  » (sabu ɗe timmaani tagofeere, kono ena taaroo naange no tagopeeje nii). Heen 200 e majje sahaa fof ena taya bolol leydi e taarogol mum naange. Heen ena mbaawi felɓondirde e leydi (bone waɗa !) Yoo Alla reen en ! Hannde, ko 800 e majje ene nganndaa hol boli (laabi) ndewata.

Ko ɓuri heewde e koode ciirtotooɗe njaaweeki mum en ko kilomeeteruujie kala leyyannde ! Heen e majje ko mawde, ngasataa sumde haa njana e leydi. Heen e koode ciirtotooɗe kojamɗe, goɗɗe ɗee ko kaaƴe. Jamde ciirtotooɗe ɗee noon, ɓuri leeɗe gasde sumde e kaaƴe ciirtotooɗe ɗee. Tawi ko e ganndal koode, koode ciirtotooɗe mbiyatee ko meteworit. Tuubakoobе Farayse, Riis e Engele e Espaañ, e Aarabeeɓe fof ko noon mbiyata ɗum e nder ganndal koode. Ngol ɗoo konngol ko denndangol, ko konngol ganndal ; kono gooto e maɓɓe fof, e ɗemngal mum wiyata ko hoodere siirtatoonde, walla hoodere dogoore, ekn. Ndeke enen fulɓe, hersinaaki e men huutoraade helmere ndee : eɗen mbaawi wiyde ɗum meteworit (walla meteyorit) so en mbelaama.

No mbiyno-ɗen nii, heen e majje ena mawni ngasata sumde haa njettoo wertaango leydi, haa njana e njaareendi. Hoodere meeɗii siirtaade haa yani e leydi, teddeeki mum ɓetaa tawaa ko kilooji 23 000 (walla tonuuji 23 !) ko heddinoo caggal nde nde gasi sumde ! Alla anndi no nde fotnoo hade mayre sumde ! Etee, hoodere siirtiinde ndee, ko nde njamndi nde wonnoo. Hoodere meeɗii siirtaade ena suma gasni haa yani e leydi, waɗi ɗoon ngaska. Ɗo nde yani ɗoo, njaajeeki ngaska kaa ko 1 200 meeteer (diraaji 2 400), luggeeki kii 200 meeteer (400 dira, ɓuri woyndu). Ɗum waɗnoo ko Arisonaa to Amerik, ko ɗum waɗi wonii jooni hedde duuɓi 5 000 e ko fawi. (Mi anndaa so ɓe ɓuucinooma nde nde siirtii nde, kono ɗum haɗaani nde yande e leydi, e ko nde tawnoo ɗoon fof, ɓuuciiɓe e ɓе ɓuucaaki fof moññiima gornam). Hoodere woɗnde yaniino to Afrik bannge worgo, to leydi Manndela en e hitaande 1920. Tedɗeeki ko heddinoo e mayre caggal nde nde sumi e weeyo men ngoo, ko 60 000 kilo ! Ko ɗii 60 000 kilo tawaa ena mbobіі е leydi. Hol no nde fotnoo hade mayre sumde ? Hade mayre naatde e weeyo leydi? Pulaar wiyi : hoodere siirtinooma, Jama Juggal wiyi « ɗum woyi ko moƴƴube !

RELATED ARTICLES

WOPPU ƊOO YOWRE

Tiiɗno winndu ɗoo yowre maa
Tiiɗno winndu ɗoo innde maa

- Advertisment -
Google search engine

Most Popular

Recent Comments