Ko waawnoo heen wonde fof, gila MNLA (tuwaareg en, ɓe ngonaa keeweendi e rewo Mali) ummitini fiyannde e hitaande 2012, wondude e goomuuji ownooji, luure hakkunde maɓɓe e leƴƴi keddiiɗi ɗii, hono fulɓe e sonngaay en, ko ɓeydiiɗe waawnude.
Nde tawnoo heewɓe, haa arti noon e jaayɗe mawɗe, ko wayi no RFI kollitiri ko waɗi koo ko e sifaa « fulɓe mbarii tuwaareg en », ɗum addani hoohooɓe fulɓe Mali etaade faamninde yimɓe, hay so tawii ɗuum kewii, yo annde wonde fulɓe ɓee ko ɓooyɓe tooñeede, tee ko e lor muusɗo ngoni gila tuwaareg en irñiti hare e leydi ndii. Nii woni Tabital Pulaagu Mali yuɓɓini yeewtere mawnde ñalnde aset 16/02/2014, ngam hollitde winndere ndee golle bonɗe mbaɗetee gila nde tuwaareg en ummini fiyannde e hitaande 1991. Tiitoonde yeewtere ndee ko « murtooji e dental pinal fulɓe : ngoƴaaji e eɓɓaaɗe peeje ». Yeewtatnoo ko Timoore Culetaa meeɗnooɗo wonde depitee Tenenku e wondude e Aamadu Siisee, meeɗnooɗo wonde kalifu e laamu Mali.
Yuɓɓini yeewtere ndee no mbiy-ɗen nii ko Tabital Pulaaku Mali ngam humpitde aduna oo e malinaaɓe batte murtooji tuwaareg 1990 e 2012 haa arti noon e renndo fulɓe, hollitde ngoƴaaji maɓɓe e kulhuli maɓɓe, kono kadi ngam wostondirde miijooji e sakkitde peeje ngam beldital e jam. E wiyde jeewtoowo oo, fulɓe njeyaa ko e yimɓe ɓe murtooji baɗooji rewo Mali ɗii ɓuri lorlude. Ɗiim murtooji ɗi Kidaal woni nehaande mum en, tawi ardii ɗum en ko tu- waareg en, mbonnii no feewi jotondire ɓiyngu yummaagu ɓooyɗe ɗi fulɓe njogodinoo e leƴƴi keddiiɗi ɗii, ɗi luure hakkunde mum en meeɗaa diwtude luure bajjondirɗe durngooji walla beeli ndiyam. Yeewtere ndee hollitii ko arata koo:
« Yeruuji seeɗa wonande murto 1990 fawaade e wiɗtooji ɗi pelle aynaaɓe mbaɗi : Tenenku : 41 maayɗo e 25 gaañiiɓe, hedde 8 668 holsere e 6 776 ngelooba, be’i e baali dahaaɗi, njogitaaje 8 gujjaaɗe, bitikaaji 7 larwaaɗi ; njaru ɗumɗoo fof ina tolnoo e miliyaar e 440 miliyoŋ e 611 ujunere e 500 mbuuɗu Seefaa. To Gunndam : maayɓe 10 e 9 789 allaadu e 2 621 jawdi cewndi e gelooɗi 10 pefaaɗi. (Limooje serkal Dire e Koro e Jenne e Moɓti e Ñaafunke ina ngoodaa). Nder ɗumɗoon fof hay gooto e loraaɓe ɓee walla ronooɓe mum meeɗaa lomtinaneede hay so tawii noon ɗum ƴettananooma sariya. Boom, e daawal hakkunde hee, banndiiji jogitiiɗi baɗnooɗi ɗiiɗoo bonanndeeji ƴettaa, towaa, ndokkaa tiitaruuji e garaduuji ɗi njiɗnoo kala, pektaa e nokkuuji laamu alaa ko ŋakkiraa…
E wiyde jeewtoowo oo, murto 2012 ngoo kadi ɓuri fof bonnande fulɓe. Fulɓe hoɗnooɓe e diiwanuuji Kidaal e Gaawo e Tummbuktu e Moɓti kam e leƴƴi keddiiɗi ɗii fof nguurdii e caɗeele e leepte goote : baawnugol e dow mum en laabi bonɗi e innde lislaam, gujjugol jawɗeele mum en, leeɓte keewɗe goɗɗe. Heen sahaaji ko bonnannde ƴiiƴiire nde yejjittaake ko wayi no warngo mawɗo wuro Hommbori ñalnde 2 feebariyee 2012 e warngo 53 gaynaako ñalnde 18 noowammbar 2013 to Tinahamma to serkal Ansongo, sara keerol Niiseer (doggol maayɓe ngol ina jogaa). Laygol murto ngoo haa e nokkuuji ɗo meeɗaano yettaade, bonnanii fulɓe ɓee ko heewi. Serkal Ñaafunke e Duwensaa keɓtaama lebbi keewɗi, serkal Moɓti kadi yerɓii no feewi nde Konnaa yanaa ñalnde 10 saawiyee 2013 ndee. Tenenku e Yuwaru, gila laamu dogi, yalti ɗum en, woppi ɗum lebbi keewɗi, nguuri ko caɗeele duumiiɗe. E nder ɗii nokkuuji kala ɗi fulɓe ɓuri heewde e mum en, rebel en ɓee alaa fof bonannde mbaɗaani ɗoon : warhoore, lepte, kelgol kuɓeeje laamu e ngaluuji pinal, nguyka ndariindi, ownugol hakkillaaji yimɓe, uddugol nokkuuji nafoore renndo … To Duwensa jiimnooɓe nokku oo (MNLA e MUJAO) kersaani hay wujjude oto nawoowo maayɓe, hay taggude tappiiji bertaaɗi e leydi kam e comci ɓoornaaɗi ».
E wiyde Tenenku, gaa gaa ɗee baɗe kuuɓtodinɗe e nder diiwanuuji nay rewo ɗii kala, haa e caggal mum en, geɗe ɗiɗi bonɗe, ɗe meeɗaa waɗde, ina njaggi yimɓe fof kaawis : warngo Dunngura ɗo ɗanniyankooɓe tonngaa, mbaɗaa muumel siraaɗi, kirsaa walla pellaa, ndaasaa mberlaa e nder woyndu. Geɗal ɗimmal ngal ko kaɗgol polindaaji 2013.
Peeje ñawndirɗe hare njogitaari rewo leydi ndii
Pulaagu Mali sakkitii miijo tuugiingo e golle garooje ɗee : kisnugol duumingol keeri e nokkuuji e laabi parwuɗi ; gartugol timmungol laamu e denndaangal nokkuuji ɗo ngu alaano ; jiytugol warkoyeeɓe, ñaawa ɗum en ; binnditagol loraaɓe ɓee e lomtinande ɗum en ko mbaasnoo ; jeyegol Tabital Pulaagu Mali e juɓɓule laamu kalfinaaɗe dogde e beldital ; juɓɓingol pottitte nder e hakkunde leƴƴi ngam welditinde ɗum en, mbele mbaawa wuurdude e nanondiral.
Ko noon kadi fedde ndee ɗaɓɓiri juɓɓingol pottitte jaafondiral e beldital ; juɓɓingol polindaaji 2014 e sifaa ɓurɗo moƴƴude, tawi doole kisal leydi ndii ina ɗofta jawdi ndii ; toppitagol timmungol nokkuuji keɓtanooɗi ɗii walla ɗo murtooji ɗii keewi waɗde ɗoo tawa ina waɗa toon, to rewo too, eɓɓaaɗe ƴellitaare (jaŋde …) ; gasgol boyli yaraano jawdi e nder nokku Mema oo kam e saraaji lappi jawdi e durngo.
Bookara Aamadu Bah


