Ariyel Sharon wonoo hooreejo leydi Israayiil gonnooɗo e kallulahaa gila 2006, woni duuɓi jeetati, cankiiɗo ñalnde aset 11 saawiyee 2014. No Alla waɗata, Manndelaa sankinoo ko jofnde aljumaa, Sharon sankii ko aset ! Winndere ndee kala sunaniima Manndelaa, hay gooto sunanaaki Sharon. Gooto fof yoɓaa ko ko ñamlunoo : Manndelaa moƴƴi mum, Sharon bonɗi mum.
So Alla, Ariyel Sharon, ina fawii pittaali keewɗi. Oo Ariyel Sharon jibinaa ko e hitaande 1928, ɗoon e leydi Israyiil hee, hono ko yahuud en heewɓe ndañaani sibu njibinaa ko leyɗe goɗɗe. Gila omo woni suka o naati goomuuji yahuud en kaɓetenooɗi e suuɗaare. Omo tawtoraa hare hakkunde Israayiil e aarabeeɓe 1948. Gila ndeen, yimɓe teskii e makko jaambaraagal ɓurtungal. Bonannde makko fuɗɗii ko e hitaande 1953 nde o sosata «Sete 101 » (Unité 101), caabiiɗo warngooji siwil en, ko ina ɓura 70 neɗɗo tawi ko ɓuri heewde heen ko rewɓe e sukaaɓe, e nder gure palestiinnaaɓe e nokku ganndiraaɗo hannde Sisjordaani hannde oo, e hitaande 1953. Nde tawnoo ko o joorɗo ɓernde, ɗoon e ɗoon o takaanaa galoŋaaji haa heewi, ha o wonti seneraal, o tawtoraa « wolde balɗe jeegom » (Guerre des six jours) e hitaande 1967. Ko e ndeen wolde konu Misra foolaa, Israayiil heɓti Sisjordaani kam e lefol Gaza e Jerisaalem fuɗnaange e tulde Golan. O ɓoorii comci konu dumunna daɓɓo e hitaande 1973, kono ɓooytaani o arti ngam yahde wolde Kippuur.
Ko e oon yonta o naati politik, o tawti parti ñaamñaamo biyeteeɗo Likud mo Monahan Begin ardinoo, e hitaande 1977. Hankadi Israayiil yaaɓani jiimde e heɓtude Sisjordaani e Gaza. Nde Ariyel Sharon nomaa kalifu Ndeenka e hitaande 1982, o ulli konu makko e Libaan ngam riiwde OLP mo Yaseer Arafaat. Ko ndeen ɓe njani e tuddule mooliiɓe palestiinnaaɓe moolinooɓe toon e nokkuuji biyeteeɗi Shabraa e Shatilaa. Woni ko darjiri warngo Shabraa e Shatiila ɗo fotde 2 000 neɗɗo mbaraa, tawi ko siwil en. Wiɗtooji baɗanooɗi (ɗi laamu Israayiil e hoore mum waɗi) ngam anndude jamirɗo oo musiiba fof ina kawri wonde ko Ariyel Sharon yamiri oo warhoore.
Haa hannde ngam yiɗde tooñde juulɓe, o yahi nokku ina wiyee « esplanade des mosŋuée », woni « tiinde jumaaji », tawi omo reenaa. Oon nokku noon ko nokku mo juulɓe e yahuud en fof kormii, kono ɗo hay yahuud gooto fawaani koyngal mum gila Jerisaalem fuɗnaange heɓtaa e hitaande 1967. Ɗum jibini hare palestiinnaaɓe anndiraande Intifaada, sibu juulɓe njaggiri ɗum ko no yawaare nii. Ko oon Intifaada yandini guwarnama Ehud Barak, Ariel Sharon arditii laamu Israayiil e woote keñoraaɗe 2001. O ummanii moññude kala dillere dartagol palestiinnaaɓe, o joñi Yaseer Arafat, o salii muk haaldude e mum, o uddi ɗum e nokku wonnoo to Ramallah.
E hitaande 2005, o ƴetti feere nde hay wondiiɓe makko paamaano, so yaltinde kolon en e konu Israayiil lefol Gaza, o sosi parti makko biyeteeɗo Kadima. Fotde 8 000 yahuud en porsaa, njaltinaa Gaza. Won wiyɓe waɗnoo mo waɗde noon ko yiɗde tiiɗtinde njiimaandi Israayiil e nokku Sisjordaani oo. Ko e oon sahaa o mahi kadi tata ka 700 kiloomeeteer njuuteendi hakkunde maɓɓe e palestinnaaɓe. Ina laaɓi tan won ko o fewjatnoo, kono Alla gaynaani, sibu e daawal hakkunde ngal, aksidaa ɗaɗngaanndiijo liɓi mo laaɓi ɗiɗi, e desaambar 2005 e saawiyee 2006, gila ndeen o wonnoo ko e kallulahaa, haa o sankii kisa.
E maayde makko hee, Barak Obama, hooreejo leydi Amerik duwaniima ɓesngu makko e israayiilnaaɓe fof. O manti mo sabu daranagol makko nafooje Israayiil. Ko noon kadi wonande Angalteer e Farayse e Almaañ. Kono pelle jojjanɗe aadee ɗee, haa arti e Human Right Watch (Amerik) wiyi ina sunii e ko Sharon maayi ñaawaaka sabu warhooreeji waɗi e nguurndam mum. Ko laaɓi tan, o heewaani duwotooɓe, saka woyooɓe. Ko ɗum waɗi, ko neɗɗo ina golla e aduna fof, yo eto waɗde ko moƴƴi, aadee en naftoroo, ɓesngu mum faarnoroo, walla kam waasa hersirde.
Bookara Aamadu Bah
