Hol ko addunoo wolde Ndirboja ? Addunoo wolde nde ko  ɗee geɗe : tuubakooɓe ngonnoo ko e feewnude ɓoggi telefoŋ, hakkundeTebegut (Salnde) e Bakkel.  Abdul Bookar betti ɓe, yani e maɓɓe. Konu Abdul Bookar fooli tuubakooɓe ɓe, wari heen heewɓe.  Abdul Bookar, nde foolnoo ɓe, yandini ɓoggi telefoŋ  ɗii fof. O heɓti Fuuta, o rimɗini ɗum. O haɗti laamɓe diiwanuuji Fuuta jokkondirde e siifondirde nanondire e tuubakooɓe Farayse so o tawaaka kanko e hoore makko, o yiya no  ɗum yahri, e no  ɗum woori.

“Miin, pulaar jaranii kam karwaas, kasoo e kasaŋka ; ko pulaar ɓurani mi hoore am, neene am, baaba am, ɓiɗɗo am. So pulaar wuurii, ngenndi men wuura ; so pulaar maayii, ndi falja. Ndeke ɗemngal famɗaani e leñol e renndo, ko kanngal ɓamtirtee, ko kanngal lesɗinirtee, boomirtee leñol.”

«Afriknaaɓe, ɓe kollitaani weltaare no feewi e toɗɗegol Muammaar Kaddaafi e gardagol Dental Afrik, ina poti yuurnitaade pele ɗe o rewi, ngam etaade faamde ko jogori heɓtaade ɗum en. E lewru Mars 2009, tuggi Muritani, ƴaaŋan maa Gine Bisaaw haa yettii Niiseer, taasanɗe ‘’laamɗo’’ laamiiɓe e hoohooɓe aadanteeɓe Afrik, ngonaa maale weltaare. Ɗum ɗoon noon alaa mo foti haawde walla surwinde, sibu Kadaafi ɗo suuɗii woɗɗaani, o hoɗdi ko e juume e jamfa. So neɗɗo waɗii mo sehil, ina foti jooɗtoraade jamfa.»

So tawii won jaambareeɓe njejjitaa nder daartol Senegaal, Alfaa Yaayaa Moolo Balde e ɓiyi mum Muusaa Moolo Balde ko heen njeyaa. Gadano o ko baaba mum ɗiɗaɓo o. Ɓe laamiima e yontaaji jokkondirɗi Laamaandi Fulɓe Fuladu. Laamaandi Fuladu fuɗɗii ko e hitaande 1867 caggal nde Kaanaŋkiri Manndeŋ ndi Gaabu yani. E ɗeen kitaale, Fulɓe hoɗnooɓe nder tunndu Firdu, murti caltii hiiɗeende jom leydi en, ɓeen ngoni Manndiŋkooɓe Gaabu. Alfaa Moolo ardinoo ndee wolde salaare njiimaandi e ɓiɗtere. Laamaandi Fuladu mooftunoo yoga e ko wiyatee hannde « Haute Casamance » (Jeeri Kaasamaas).

“Yiɗde hoore mum fuɗɗorii ko e yiɗde ɗemngal mum”

Fooyre Ɓamtaare jokkondirii e gooto e annduɓe men, biyeteeɗo Alhuseynu SAL, noddirteeɗo kadi Maamuudu Rakiyel, jeyaaɗo Baabaaɓe Looti, gonɗo oo sahaa, to leydi Kanadaa (Canada) e wuro wiyeteengo Vancouver, ligootooɗo e  Opitaal (hôpital) mawɗo biyeteeɗo "Saint Paul's Hospital" e nder tunndu (départment) "Pathology and Laboratory Medicine The James Hogg iCAPTURE Centre for Cardiovascular and Pulmonary Research ". 

«Jom en hakkeeji ɓe njaɓii wonde kala golle umminanooɗe walla jogorɗe ummaneede, paytuɗe e warngooji ɗi, niilii, ngoppaama» . Ɗum woni ko kuulal 3 nanondiral ciifondirangal hakkunde jogorɓe naftoraade lomtingol warngooji ngol e laamu Muritani.

E lewru mars 2009, nanondiral jowitiingal e ñawndugol warhoore siifanooma to galle laamorɗo leydi, ɗo e Nuwaasoot, hakkunde goomu kalfinanoongu ngaal gollal e huunde e ɓe bonannde nde yettinoo, ɓe fedde wiyeteende COVIRE yahani toon. Ardii goomu ngu ko kolonel Aadama Umar Jah. Ardii COVIRE ko Abuu Demmba Sih. E ooɗoo sahaa ko 244 mbinnditaa, fotɓe lomtinaneede (indemnisés). Lomtingol ngol fuɗɗiima. Kono, kala lomtinanaaɗo ina harmi e mum hankadi hullitaade to ñaawoore.

Ko mbaaw-ɗen seedtaade e nguurndam kam e golle naalanke men mawɗo biyeteeɗo Sammba Hammaat Gaajo, duttiiɗo e joom mum ñalnde altine 27 lewru abriil 2009, waktu 22ɓo jamma, birnaaɗo ñalnde alarba 29 lewru abriil 2009, waktu 10ɓo.  Sammba Hammaat Gaajo jibinaa ko 1960 to Njoofaan Sooro e Gaajooɓe. Ko ɗoon o jeyaa.  O jeyaa kadi ko e hinnde wiyeteende subalɓe. Ko ɗum o woni ha o dañi duuɓi 49. Omo ɗacci ɓiɗɓe njeetato, njoyo worɓe e tato rewɓe.

Seek Anta Joop jibinaa ko ñalnde 29 desammbar 1923 to Ceytu diiwaan Jurbel to Senegaal. Nde o dañi duuɓi 30 o yahi Pari ngam janngoyde fisik e Simi (physique et chimie) kono o wayli o faati e daartol e ganndal renndo. Ɗoon ɗoon miijo makko heertini, sibu yoga e oropnaaɓe mbiyatnoo ko Afriknaaɓe ngalaa daartol. E nder wiɗto makko ngam heɓde doktoraa o holliti wonde idii hoɗde e Ejipte ndeen ko ɓaleeɓe Afrik, caggal ɗum ɗemngal e pinal Ejipt carii e nder Afrik hirnaange.

Fedde Sifaa Hanki Pinal Hannde yuɓɓinii kiirɗeeli ɗiɗi e nder Nuwaadibu ñalnde 30 lewru Abriil to galle  FƁPM catal Nuwaadibu, e ñalnde 1 mee to leegal Laawoyna e ballondiral e catal fedde FƁPM (Goomu Ngatamaare)  e fedde sukaaɓe Kundel.

Ko idii eɗen naatana ko yuɓɓinaa e kiirɗeeli ɗi, ndutto-ɗen seeɗa e nguurndam fedde nde. Fedde Sifaa Hanki Pinal Hannde ko fedde pinal renndinde sukaaɓe e mawɓe, worɓe e rewɓe, sosaande e hitaande 1976 to Nuwaasot, heftinaande e hitaande 2005 to bannge laamu. Ardii fedde nde hannde ko Jaak Mammadu Yero. Gila nde sosaa, nde meeɗa seerde e gollanaade leñol ngol ko fayti e pinal fulɓe e ƴellitde ɗemngal pulaar.

Fedde wiyeteende «Fedde Liɓtugu» ina woodi to Ñaamee nder leydi Niijeer. Nde toppitiii ko ko fayti e pinal e ñeeñal, haa arti noon e gaaci e ngamri aadanteeri, ekn… Helemere «Liɓtugu» ko e ɗemngal Gurmance ; nde firata ko «wero ngabu». Diiwaan Liɓtugu (Liɓtaago) feccitii ko hakkunde leyɗe Niiseer e Burkinaa Faso e Mali, nder kofol Maayo Niiseer. Leƴƴi ɓurɗi heen doolnude ko leñol Gurmance e leñol Fulɓe. Ɗii leƴƴi ɗiɗi ko denɗiraaɓe.

Ñalnde 6 mee 2009, depiteeji Afrik Worgo toɗɗiima hooreejo Afrik worgo keso, oon woni biyeteeɗo Jacob Zuma. Kanko woni hooreejo nayaɓo, gila leydi ndi yalti e laamaandi paltoor. Tawi yahiino haa heewɓe cikkitii wonde o waawaa yettaade ɗo, nde tawnoo, e laamu Tabo Mbeki, ko o tuumanooɗo moddude e njeenaari. Ko ɗuum rewi woppaani haa yooɓii laamu Mbeki e hoore mum, Motlante lomtii ɗum e mudda, hade ooɗoo ñalawma. Zuma fiilaama  ñalnde aset 9 mee 2009 ɗo Peretoriyaa ɗo, laamorgo leydi ndi.
Zuma, nde fiilaa hooreejo leydi nde, huniima ɗooftaade aadaa « beldital » mo Nelson Manndelaa naatni e jikkuuji Afrik worgo. O huniima « reende ɓiɗɓe leydi ndi e semmbinde ɗooftaare hakkeeji maɓɓe ».

Pinal noddi ko neɗɗaagu, neɗɗaagal. Sabu jawdi haalantaake haala pinal. So Pinal haalaama tan noddi ko innama aadee. Yimɓe noon ɗo ndenndi fof; ɗo nganndondiri fof pinal feeñat ɗoon. Pinal wayi kono yertere mawnde nii, so a feƴƴii maa wood ko taw-ɗaa to nder to. Ko taw-ɗaa to nder ko, ɗum woni mbaydi, ko ɗum woni faayiida leñol. Fof ko heen jeyaa, fof ko heen yaltata, tammbii pinal ngal. So jeyaaɓe e ɓamtaare pulaar kaalii haala pinal, ko ɗum fotde ..

Yeewtere ndee ko nii jogori leloraade, ko toɓɓe joy ƴettaten.
1. Naatirgel

So wonaano wullaango Musiɗɗo Abuubakri Kulibali (a_koulibaly@yahoo.fr, Mob: 00 243. 998 934 944 / 0 243 812 100 562 to Kinshasa, Congo RDC) en njaawataano tinde  wonde musiɗɗo men, banndiraaɗo men, mawɗo men ALHAJJI ABUUBAKRI DEM ruttiima e joom mum ñalnde 29/04/2009 to Ndakaaru ; o wirnaa ko ñalnde 30/04/09 to baamuule Yoof (Ndakaaru). Oo kabaaru yettii e men ɗo e Nuwaasoot ko ñalnde alarba 6 mee 2009, e kuɗol denɗi men, tokara caŋkiiɗo o, gonɗo too e Konngo (yo Alla yoɓ mo).

Duwaaw ko noddude Alla ñaagoo ɗum moƴƴere, nde wonnoo Alla ko moƴƴo, jogiiɗo, dokkoowo, jiɗɗo ñaageede, kala mo ñaagotaako Alla rewaani Alla, sabu ma o ñaago ko wonaa Alla. Nelaaɗo ( j.k.w) wiyi: « Duwaaw woni dewal Alla, joomi mon wiyi : «Noddee kam mi jaaboo on », o wiyi kadi: « joomi mon toowɗo tedduɗo o, ko keewɗo kerse, kaaraysira, omo hersana jiyaaɗo mum so ɓamtii juuɗe mum fayde e makko nde o ruttata ɗe ko ɗe cooyɗe.»

Ko ñalnde jeeɗiɗi lewru mee hitaande ujunnaaje ɗiɗi e jeenay (2000) BUDDAHAA WUL BUSEYRI ruttii e joom mum «En ngoodanii Alla e tee ko e makko tan nduttoto ɗen». Wonande ɓe nganndaa Buddahaa, ko kaŋko woni Almaami gadano wuro Nuwaasoot walla mbiyen leydi ndi kala, sabu ko kayri fof tuuginoo e makko. 

Nder nehaande wuro Koldaa, leegal Dumaasu, ko ɗoon Jammi Muusaa Moolo Balde hiŋkinii. Njuuteendi makki abbiima e meeteruuji noogaas haa fawi. Kii jammi ɓurii duuɓi teemedere, kaŋki adii ɗoon leegal Dumaasu ngal. Leegal Dumaasu ngal fuɗɗii hoɗeede ko e kitaale 1870 fayi 1872. E oon tuma, ɓurnoo heewde e leegal hee ko Mandiŋkooɓe. Bieteeɗo Foode Kulibali laatinoo mawɗo leegal ngal. Jammi Muusaa Moolo wonii seede golwole keewɗe nder Fuladu, yontaaji Koldaanaaɓe keewɗi cakkiima les makki, korsinii ki, kormiima ki.

Faatimata M’bay ko awokaa, ko kaŋko woni Hooreejo fedde wiyeteende AMDH (fedde moritaninaaɓe daraniinde jojjanɗi aadee), cukko hooreejo fedde wiyeteende FIDH (fedde adunayaŋkoore daraniinde jojjanɗe aadee). O wi’i wonde : «So tawii fedde wiyeteende COVIRE siifondirii e HCE kaayit wonde ɓe ñawndi bonanndeeji e warngooji baɗnooɗi e kitaale 89-91 ko kañum tan tekki roondii kala ko ɗum waawi jibinde e ko fay arde, kono ɗum kam naworaani Pelle daraniiɗe jojjanɗe aadee»

Ñalnde 10 mee 2009, mooliiɓe artuɓe to Diiwaan Barakna mbinndii ɓataake feewde e laamu Muritani ngam hollitde ngonka mum en gila ngarti e leydi he. Ɓataake oo noon ko ɓataake caaktaaɗo, ko wiyetee « lettre ouverte ». Min pulanii on ɓataake o:
Ndenndaandi Lislaamiyankoori Muritani
Wilaaya Brakna
Jokkondiral artuɓe to Barakna

Ɓataake caaktaaɗo feewde e laamu e gollodiiɓe

Ñalnde 10 mee 2009, mooliiɓe artuɓe to Diiwaan Barakna mbinndii ɓataake feewde e laamu Muritani ngam hollitde ngonka mum en gila ngarti e leydi he. Ɓataake oo noon ko ɓataake caaktaaɗo, ko wiyetee « lettre ouverte ». Min pulanii on ɓataake o :

Ɓataake caaktaaɗo feewde e laamu e gollodiiɓe

Minen siifɓe ooɗoo ɓataake, yonaaɓe tuddule 24 moolinooɓe artiraaɓe to Brakna, e innde jokkondiral amen, e min kollita ardiiɓe leydi ndi kam e pelle ngenndiije e adunankooje, huunde e caɗeele min nguuri gila min ngarti e nokkuuji amen.